«معراج سعادت جاودانی» گزینش و گزارشی از معراج‌السعاده ملّا احمد نراقی برای انسان امروز
کتاب «معراج سعادت جاودانی: گزینش و گزارش معراج‌السعاده ملّا احمد نراقی» تالیف و گزینش دکتر عبدالرسول فروتن، عضو هیئت علمی پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی در گروه زبان و ادبیات فارسی، به تازگی از سوی سازمان «سمت» به زیور طبع آراسته شده‌است. مولف که پیش از کتاب حاضر، صاحب کتابهای و مقالات متعدد در زمینۀ تخصصی خود بوده، با اتکا به سالها تدریس در دانشگاه و کسب شناخت مناسب از دانشجو، دست به تالیف کتاب حاضر زده است. همین مسئله بهانه‌ای شد تا با ایشان به گفتگو بنشینیم.
جناب آقای دکتر فروتن؛ ضمن تشکر از وقتی که در اختیار روابط عمومی «سمت» گذاشتید، لطفا در آغاز بفرمایید ایدۀ نگارش این کتاب از کجا بود؟
یکی از سیاست‌های مهمی که سمت اتخاد کرده، توجه به میراث ارزشمند بازمانده از تمدّن ایرانی ـ اسلامی و عرضۀ آنها در قالب‌های متناسب با فضای دانشگاهی است. در این راستا، در پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی سمت نام کتاب مهم معراج‌السعاده نوشتۀ ملّا احمد نراقی هم به میان آمده و با پژوهشگران و استادانی طرح موضوع شده بود. درنهایت با توجه به اینکه من در زمینۀ متن‌پژوهی و همچنین کتب اخلاقی، تحقیقاتی منتشر کرده و به‌تازگی شرح اخلاق جلالی را به پایان برده بودم، موافقت شد که اجرای طرح معراج‌السعاده را عهده‌دار شوم. البته در ابتدا قرار بود این اثر بازنویسی شود، امّا به دو دلیل مسئولان امر را راضی کردم که کتاب بازنویسی نباشد و به صورت فعلی انجام شود؛ یکی اینکه نوشتۀ ملّا احمد نراقی از نظر زبانی زیبا و تقریباً ساده و روان است؛ دوم، بازنویسی‌هایی از این اثر در دست است، ولی آنچه قصد انجامش را داشتم، تاکنون صورت نگرفته بود.
به نظر شما چه دلایلی سبب شده است تا جامعۀ دانشگاهی التفات لازم را به این دست منابع نداشته باشند؟
دلیل اصلی‌اش شاید سرفصل‌های مصوّب رشته‌ها باشد و اینکه این‌گونه منابع، منبع و درس اصلی رشته‌های مستقلی به شمار نیامده‌اند. اینکه دانشجو در طول سالیان تحصیل، چه منابعی باید بخواند، ارتباط مستقیمی با این سرفصل‌ها و درس‌های مصوّب دارد. در برخی رشته‌ها، مثل زبان و ادبیات فارسی، درس‌های مکرّری در مقطع کارشناسی و یا مقاطع تحصیلات تکمیلی دیده می‌شود. حتّی وقتی درس‌هایی با عناوینی مثل متون تعلیمی وجود دارد، استادان کتابهای مشهورتر و در دسترس‌تری را مبنا قرار می‌دهند و کمتر به سراغ کتب اخلاقی مهم فارسی و عربی، مثل تهذیب‌الاخلاق، اخلاق ناصری، اخلاق محتشمی، اخلاق جلالی، اخلاق منصوری، جامع‌السعادات و معراج‌السعاده می‌روند. البته در تألیف درسنامۀ اخلاق اسلامی (درس عمومی)، به این دست آثار، از جمله معراج‌السعاده، اندکی توجه شده است، امّا تمرکز بر این آثار نیست. اصولاً مطالعۀ عین متن یک اثر مهم و تأثیرگذار و آشنایی با استدلال‌ها و نحوۀ بیان مطالب یک عالم مشهور، بسیار متفاوت است با زمانی که صرفاً اشاراتی کلّی در کتاب دیگری مطرح شود.
شما به عنوان استاد دانشگاه، محتوای کتاب حاضر را تا چه میزان موثر در ارتقاء زیست اخلاقی مخاطبان به صورت عام و دانشجویان به صورت خاص می‌دانید؟
اینکه گفتیم جامعۀ دانشگاهی به معراج‌السعاده عنایت لازم را نداشته است، به معنی بی‌توجهی سایر اقشار جامعه نیست. این کتاب در طول زمان در جامعه و به‌ویژه در میان علمای حوزه مورد اقبال بوده است. علل این توفیق ملّا احمد نراقی را در مقاله‌ای تشریح کرده‌ام (این مقاله منتشر شده است). در کتابهای اخلاقی بسیار مهم است که مؤلف بتواند مخاطب خود را درخصوص آنچه می‌گوید و برای مثال، دربارۀ رذایل و فضایلی که معرفی می‌کند، قانع کند. چگونگی تبویب کتاب، نحوۀ بیان مطالب و نوع ارتباط با مخاطب، بسیار اهمیت دارد. در معراج‌السعاده، البته تحت تأثیر کتب قدیم اخلاقی، ابتدا از شناخت نفس انسان و مسائل مبنایی درباب ضرورت تهذیب اخلاق سخن گفته شده و بعد از آن فضایل (کارهای شایستۀ انجام دادن) و رذایل (امور ناشایست) مطرح شده است. نگرش چندوجهی نراقی، استفاده از میراث ادبی فارسی، هم در بهره‌گیری از شواهد شعری و هم در نگارش متن ادبی و روان و دیگر ویژگی‌های کتاب ارزش زیادی دارد. اینکه اثری در طول تاریخ به جایگاه والایی رسیده و خوانده می‌شده، حائز اهمیت است. پس این کتاب، با توجه به ویژگی‌هایش همچنان می‌تواند تأثیرگذار باشد؛ فقط باید در قالب مناسبی به مخاطبان جوان و عامۀ مردم معرفی شود.
برای نمونه، یکی از بخش‌های درخور توجه معراج‌السعاده، آداب تعلیم و تعلّم است که آن را در فصل ششم کتاب گزیدۀ خود مطرح کرده‌ام. تجربه به ما ثابت کرده که حداقل در دانشگاه، وقتی قرار است کسی به مقام استادی برسد، درخصوص نحوۀ تدریس و آداب و رفتار درخور شأن استاد هیچ‌گونه آموزشی به او داده نمی‌شود. دانشجو هم که به‌طور خودکار پس از قبولی در آزمون ورودی دانشگاه‌ها در کلاس درس حاضر می‌شود و طبعاً آموزشی در زمینۀ نحوۀ علم‌آموزی نمی‌بیند. امّا ملاحظه بفرمایید که در کتب قدیم اخلاقی، مثلاً همین معراج‌السعاده، چه نکات کاربردی و ارزشمندی در چگونگی آموزش و یادگیری علم مطرح شده است.
طبعاً برخی از این نکات باید با توجه به شرایط روزگار ما به‌روز شوند ولی در کل، قدما به این‌گونه موارد بسیار توجه داشته‌اند. برای نمونه، امروزه شما وضعیت بد رانندگی در خیابان‌ها و جاده‌ها را ملاحظه بفرمایید. در آموزشگاه‌های رانندگی تنها چیزی که یاد داده نمی‌شود و یا بر آن تمرکز نمی‌شود، «اخلاق رانندگی» است. به نوآموزان بیشتر شناسایی تابلوهای خیابان‌ها، چگونگی پارک دوبل کردن و دور زدن، دنده عوض کردن و این قبیل امور را یاد می دهند، امّا کمتر به این مسائل می‌پردازند که هر جایی از نور بالا استفاده نکنند، وقتی خودرویی به هر دلیلی آهسته حرکت می‌کند یا در تقاطع به‌درستی می‌ایستد و اولویت را به دیگر خودروها می‌دهد مدام بوق نزنند، از چراغ‌هایی که برای سایر رانندگان مزاحمت به وجود می‌آورد استفاده نکنند، با حرکت‌های خطرناک خود موجب تصادف دیگران نشوند، صدا و یا دود بیش از اندازۀ خودروشان موجبات رنجش دیگران را فراهم نکند، در کوچه یا خیابان کم‌عرض، اگر خودرویی از روبه‌رو می‌آید و جایی برای کنار گرفتن ندارد، خودشان این کار را انجام دهند و مسائلی مانند این‌ها. اگر هم مطلبی مطرح می‌شود، از حیث قانونی است و نه اخلاقی؛ یعنی هرچه قانون پیش‌بینی کرده و برای آن مجازات در نظر گرفته و یا باعث قبول در امتحان شهری می‌شود، بیان‌کردنی است. در این آموزش‌ها کرامت و شأن انسان، احترام به هم‌نوع و رعایت آداب اخلاقی اهمیتی ندارد. در بازشناسی کتب اخلاقی قدیم باید این مباحث جدید هم مدّنظر قرار گیرد.
به نظر شما تالیف کتاب گزینشی کار ساده‌ای است؟ اگر نه چرا؟ چه شاخصه‌ها و ممیزه‌هایی سبب گزینش و انتخاب یک متن از میان انبوه مطالب یک کتاب می‌شود؟
اگر قرار باشد اصولی گزینش شود، خیر؛ ساده نیست. در گزیده باید کمتر در متن اصلی دست برده شود و در عین حال، متن منتخب، ضمن داشتن ویژگی‌های درسنامه‌ای، نموداری از تمام مطالب کتاب باشد. همچنین باید مطالب مبهم یا دشوار توضیح داده شود. لازم است متن بخش‌های مختلف از نظر حجم متناسب باشند. باید اذعان کرد که هیچ گزیده‌ای نمی‌تواند جای خواندن متن کامل کتاب را بگیرد، امّا برای کسانی که امکان خواندن و یا درک تمام متن را ندارند، کتاب گزیده مناسب است.
کتاب شما از ویژگی‌های منحصر به‌فردی برخوردار است که از جملۀ آنها می‌توان به درسنامه‌ای بودن، تناسب میان دروس، درج توضیحات ضروری در پایان هر درس و عرضۀ همزمان تصحیح و گزینش از معراج السعادة اشاره کرد. لطفا در مقام مولف ـ مصحح، از دیگر ویژگی‌های کتابتان برایمان بگویید.
وقتی برای تحقیق و گزینش به چاپ‌های مختلف کتاب معراج‌السعاده رجوع کردم، دیدم که حتی در معتبرترین آنها ایراداتی راه یافته که مخاطب را در فهم متن دچار مشکل می‌کند. این ایرادات بیشتر به دلیل اشتباه در تصحیح نسخۀ خطی (بدخوانی)، بی‌توجهی به متن عربی جامع‌السعادات نوشتۀ ملّا مهدی پدر ملّا احمد که اساس معراج‌السعاده بوده و یا دخالت‌هایی که خود مصححان در متن کرده بودند، به وجود آمده بود. مقاله‌ای هم درباب اشتباهات چاپ‌های معراج‌السعاده نوشتم و به‌تفصیل آنها را بررسی کردم (این مقاله منتشر شده است). بر همین اساس، بهتر دیدم که ابتدا متن بخش‌هایی را که انتخاب کرده‌ام، براساس چهار نسخۀ خطی معتبر تصحیح کنم، متن را با جامع‌السعادت بسنجم و بعد توضیحات لازم را بنویسم. حتی اختلافات نسخه‌ها را در پایان کتاب آورده‌ام. در بخش توضیحات، هم نکات تخصصی را بیان کرده‌ام و هم معنای بعضی کلماتی که برای برخی ساده به نظر می‌رسند، امّا من مخاطب عام را در نظر گرفته‌ام. با توجه به تعداد جلسات در طول یک نیمسال، کتاب را به شانزده فصل تقسیم کرده‌ام. هر فصل، حدود سه‌هزار کلمه از متن معراج‌السعاده را دربردارد. در ابتدای هر فصل، اهداف آن را آورده‌ام. هر کدام از این اهداف خود می‌توانند به عنوان یک سؤال پس از مطالعۀ متن مطرح شوند. اقدام دیگر، حرکت‌گذاری بسیاری از کلمات برای خواندن بهتر متن معراج‌السعاده است. این شانزده فصل، دو مقدمه هم دارند؛ یکی مقدمۀ من در سی‌ویک صفحه که در آن به حکمت عملی، کتب اخلاقی، زندگانی و آثار ملّا احمد نراقی و شناخت تفصیلی معراج‌السعاده پرداخته شده است و دوم، گزیده‌ای از مقدمه‌ای که ملّا احمد نراقی بر کتاب نوشته که بسیار زیبا و مسجع است، ولی سادگی بخش‌های بعدی متن را ندارد. متأسفانه بیشتر کتابهای درسی فاقد نمایه هستند؛ بااین‌حال، نمایه‌های گوناگونی در انتهای این کتاب تنظیم شده که به خواننده بسیار کمک می‌کند.
در تبویب مطالب، ترتیب مباحث اصل کتاب اصل معراج‌السعاده را مدّنظر داشته‌اید یا تغییراتی را اِعمال کرده‌اید؟
ترتیب مباحث براساس مطالب خود معراج‌السعاده است. البته در یکی دو فصل، مطالب بخش‌های جداگانه‌ای از معراج‌السعاده به دلیل تناسب موضوعی در کنار هم قرار گرفته است. در ابتدای توضیحات هر فصل گفته شده که متن آن فصل از کدام قسمت یا قسمت‌ها از کتاب اصل آورده شده است.
حال که کتاب چاپ شده‌است، از نتیجۀ تلاش‌هایتان راضی هستید؟
خدا را شکر. نیروهای باتجربه و متخصص سمت، به‌ویژه در بخش ویرایش و آماده‌سازی کتاب خیلی زحمت کشیدند. در اینجا هم از آنان تشکر می‌کنم.
تجربۀ کار اجرایی شما، به عنوان دبیر گروه، معاون مدیریت پژوهشی و مدیر پژوهشی تا چه میزان به ارتقاء کیفیت کتاب کمک کرده‌است؟
فعالیت در «سمت» به عنوان سازمانی که به‌طور ویژه بر کتب درسی تمرکز دارد، قطعاً در این زمینه تأثیر داشته است. من ضمن انجام وظایف خود در مسئولیت‌هایی که فرمودید و در حین تعامل با استادان بنام رشته‌های مختلف و مطالعۀ آثار ارزشمند، با جایگاه کتاب درسی و ویژگی‌های بایستۀ آن آشنا شدم. به نظر من تجربیاتی که بخش پژوهشی سمت در زمینۀ استانداردسازی کتب درسی به دست آورده، باید به تمام استادان دانشگاه و صاحب‌قلمانی که قصد تهیۀ درسنامه دارند، از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی و غیره منتقل شود.
مخاطبان کتاب شما چه کسانی هستند؟
تمام دانشجویان دورۀ کارشناسی در همۀ رشته‌ها و در نگاهی کلّی‌تر، تمام افرادی که به علم اخلاق و حکمت عملی علاقه‌مندند و می‌خواهند با مطالعۀ اثری به تهذیب اخلاق بپردازند، مخاطب این کتاب هستند. برای همین افراد است که برخی واژه‌های متن حرکت‌گذاری شده و توضیحاتی برای بعضی واژه‌های ساده‌تر آمده است. در زمانی که در حال تألیف این کتاب بودم، به‌طور پیوسته در منزل، مفتخر به میزبانی یکی از بستگان بودیم که تازه در یکی از دانشگاه‌های تهران در مقطع کارشناسی رشتۀ علوم ورزشی دانشجو شده بود. او نقش مهمی در ارائۀ این توضیحات دارد؛ چون زمانی که در نوشتن معنی کلمه‌ای (مثلاً «لوا» یا «بسیط») تردید داشتم، فکر می‌کردم و یا می‌پرسیدم که آیا این مهمان عزیز معنی درست این کلمه در این متن را می‌داند یا نه. اگر پاسخ «نه» بود، آن را معنی می‌کردم.
ناگفته نماند که حداقل مقدمه یا روش تصحیح این متن و نیز برخی توضیحات می‌تواند مورد استفادۀ پژوهشگران و صاحب‌نظران ارجمند هم قرار بگیرد. فرصت را مغتنم می‌شمارم و از هر گونه دیدگاه انتقادی یا پیشنهاد برای ارتقای کتاب استقبال می‌کنم.
آیا تاکنون بازخوردی از کتاب به شما رسیده‌است؟
این کتاب به‌تازگی منتشر شده است؛ بااین‌حال چند تن از استادان و صاحب‌نظرانی که کتاب را ملاحظه فرموده‌اند، ابراز لطف کرده‌اند.
در پایان اگر نکته‌ای دارید بفرمایید.
امیدوارم این کتاب بتواند نقشی ـ هرچند کوچک ـ در بازشناسی کتب اخلاقی قدیم و معراج‌السعاده داشته باشد. در پایان، از لطف شما و زحمتی که برای انجام این مصاحبه متقبّل شدید، سپاسگزاری می‌کنم.
علاقمندان برای تهیه این کتاب می‌توانند به اینجا مراجعه کنند.
نظر شما :