حامی بومی‌سازی علوم هستم

سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها با نام اختصاری «سمت»، سازمانی دولتی پژوهشی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در ایران است که به تدوین کتاب‌های مبنایی و درسی در سطح دانشگاهی می‌پردازد. پس از درگذشت آیت الله احمد احمدی که بنیانگذار این سازمان بود، حجت الاسلام محمد ذبیحی مدیریت این سازمان را به عهده گرفت. پس از گذشت چندماه از دوره سرپرستی وی، تغییر و تحولات مدیریتی و سازمانی اتفاق افتاد که یکی از آنها انتصاب کورش فتحی به عنوان معاون پژوهشی این سازمان بود. وی علاوه براینکه سال گذشته در ششمین کنفرانس ملی آموزش و توسعه سرمایه انسانی به عنوان چهره ماندگار علمی آموزش و توسعه سرمایه انسانی شناخته شد، مؤلف آثار بسیاری در حوزه علوم تربیتی، مدیریت و برنامه ریزی آموزشی است. فتحی در حال حاضر علاوه بر مسئولیتی که در «سمت» به عهده دارد، در دانشگاه شهید بهشتی هم به عنوان استاد تمام مشغول تدریس است.

گفتگوی سارا فرجی از خبرگزاری مهر را با کورش فتحی واجارگاه، در ادامه می‌خوانید:

*چه شد که از فضای دانشگاهی و علمی وارد این فضای کاری مدیریتی در سازمان سمت شدید؟

سازمان «سمت»، سازمان شناخته شده ای برای دانشگاه ها و اساتید است و به همین جهت اغلب دانشگاهیان دوست دارند به نوعی با این سازمان ارتباط داشته باشند. از خود من هم قبلاً توسط سازمان «سمت» کتاب منتشر شده است. اگرچه در چندین مورد هم رد شده است که اشکالی هم ندارد. بنابراین آشنایی من با سازمان «سمت» به واسطه مؤلف بودن و چاپ کتاب هایم است، ولی در چندماه اخیر به واسطه آشنایی با آثار و رزومه من، ابتدا به عضویت شورای سازمان درآمدم و سپس معاون پژوهشی سازمان شدم.

*برنامه تان برای این معاونت چیست؟

سازمان «سمت» با نیامدن من هم یک سازمان معتبر است و بودن و نبودن من تغییرات آنچنانی ایجاد نمی کند. من در دوران مرحوم احمدی هم همکاری هایی با این سازمان داشتم. کاراصلی سازمان «سمت» این است که کتاب های درسی حوزه علوم انسانی را در اختیار دانشگاه قرار بدهد که این موضوع بسیار مهمی است، چون محتوای کتاب های درسی به نوعی محتوای فرهنگی برخاسته از فرهنگ بومی یک کشور هستند و اگر اینگونه نباشد و ما کتابی را از برنامه درسی کشور دیگری در کشور خودمان منتشر کنیم، فقط علم را منتشر نمی کنیم، بلکه علم را با توجه به فرهنگش منتشر می کنیم. مخصوصاً درس های مربوط به علوم انسانی که خیلی به فرهنگ وابسته اند.

بنابراین به نظر می رسد که فلسفه تأسیس سازمان «سمت» هم این بوده که کتاب هایی متناسب با فرهنگ کشورمان آماده کند، ولی به نظرم می توانسته در طول ۳۴ سال فعالیتش درحوزه مطالعه و پژوهش بیشتر کار کند. مثلاً اینکه من به عنوان استاد باید چگونه فلسفه را تدریس کنم؟ چه کنم که ضریب نفوذ یادگیرندگان زیاد شود؟ روش های طراحی متون فلسفی چطور است؟ آیا همانطور که متون مدیریتی را طراحی می‌کنیم، متون فلسفه را هم باید طراحی کنیم؟ به عبارتی سازمان «سمت» باید به این جهت برود که آماده سازی و بسته بندی محتوای آموزشی را متناسب با فرهنگ کشور انجام دهد.

به نظرم لازم است این سازمان به سمت یک سازمان دوزیستی حرکت کند؛ یعنی مطالعات و تحقیقات ما نه فقط متناسب با تحقیق در جهت پیشبرد دانش باشد، بلکه باید در جهت پیشبرد آموزش دانش درحوزه های خاص هم تحقیق کنیم. کار«سمت» ایستادن در فضاهای بینابینی است و من یکی از برنامه هایم در این معاونت همین است که بین این دو فضا حرکت کنیم تا بتوانیم بهترین محتوا را برای فرزندان این آب و خاک فراهم کند. سازمان «سمت» در بحث انتشارات خوب عمل کرده ولی در بُعد پژوهشی باید یک نهضت جدی را شروع کند.

*با توجه به اینکه سالها در فضای علمی و دانشگاهی فعالیت کردید، نگران این نیستید که ورود به کار اجرایی باعث توقف کارهای علمی تان شود و شما را از مسیر اصلی که این سالها که داشتید منحرف کند؟

آنچه که در دانشگاه ها اتفاق می افتد به قول پدیدار شناسان برای سازمان ها یک امکان است و از آن سو خدماتی که در سازمان ها اتفاق می افتد می تواند برای دانشگاه ها یک امکان باشد.

بنابراین برای من حضور در «سمت» یک امکان است که باعث می شود نحوه ارائه خدمات تازه را یاد بگیرم، ولی این را می پذیرم که ما در دانشگاه، آزادی عمل بیشتری داشتیم و راحت تر موضع گیری می کنیم، چون تحمل دانشگاه بیشتر است. با توجه به رشته تخصصی من که در حوزه طراحی و تدوین و آموزش است، ارتباط مستقیمی با کارهای علمی ام دارد. علاوه بر این، مدیریت پژوهشی یکی از دوره‌های پس از دکتری من بوده که در آن تحصیل و کار کرده‌ام.

*اشاره کردید که در  طول این سالها در بعد پژوهشی آنگونه که باید عمل نکردید، برنامه تان برای پیشبرد و بهتر شدن این حوزه چیست؟

یکی از اقداماتی که طراحی کردیم، جذب هدفمند هیئت علمی جدید در «سمت» است. می خواهیم پژوهشکده را توسعه دهیم و بُعد پژوهشی سازمان را تقویت کنیم. یکی دیگر از کارهایی که مشغول انجام آن هستیم، طراحی دوره ای شبیه کارشناسی ارشد برای طراحی و تدوین متون و کتب در دانشگاه‌ها برای اساتید خودمان است. به این شکل که اساتید بیایند و این دوره حدود یکساله را بگذرانند و بعد یک طرح تحقیقاتی انجام دهند از آن دفاع کنند و گواهینامه ای دریافت کنند که با آن بتوانند فعالیت های طراحی، تدوین و پژوهشی سازمان را انجام دهند.

*یکی از انتقاداتی که به «سمت» می شود، بحث محتوای کتاب های درسی است که خیلی قدیمی و تکراری است. برنامه ای برای این مورد دارید؟ 

معمولاً کتاب‌های درسی باید بین ۳ تا ۵ سال یکبار بازبینی شود. ما این نقص را نمی خواهیم به گردن استاد بیندازیم، ولی واقعیت این است که همین الان هم درباره بسیاری از کتاب ها این بازبینی صورت می گیرد، ولی درباره بسیاری از کتاب ها هم این بازبینی معنا ندارد. مثلاً کتابی مثل نظریه های کلاسیک هم لازم است منتشر شود و هم اینکه دلیلی ندارد آن را تغییر دهیم و یا چیزی به آن اضافه کنیم، بنابراین دائماً تجدید چاپ می شود، یا مثلاً کتابی مثل تاریخ فلسفه را نمی توانیم تغییری دهیم و به آن چیزی اضافه یا از آن چیزی کم کنیم، ولی درست است که در مواردی هم یک کتاب سال ها بازبینی نمی شود و چاپ می شود که لازم است در این زمینه دقت بیشتری کنیم.

*بسیاری از کتاب های سمت، ترجمه است تا تألیف و همیشه نسبت به این موضوع موضع گیری های می شده است، نظرتان در این باره چیست؟

درحیطه برنامه ریزی درسی ما بحثی با عنوان colonisation استعمار داریم؛ به این معنا که استعمار همیشه به معنای لشکرکشی و حضور سرباز نیست و یک کتاب درسی هم می تواند ابزار استعمار باشد. وقتی شما کتاب درسی را از یک کشور دیگر انتخاب و ترجمه می‌کنید، در حقیقت محتوای فرهنگی از آن کشور می‌آورید.

بنابراین لازم است در این بازه خیلی احتیاط کنیم، ولی سوالی که پیش می آید این است که جایگزین ما برای نداشتن ترجمه و استفاده نکردن از آثار ترجمه ای چیست. اگر از آنها استفاده نکنیم از چه منابعی استفاده کنیم؟ مثلاً درباره درسی مثل نظریه های مدیریت آموزش یا برنامه ریزی درسی، نظریه و الگو از کجا بیاوریم؟ به خاطر همین باز هرچه می خواهیم بنویسیم به اندیشمندان امریکایی یا غربی رجوع می کنیم و بعد از آن استفاده می کنیم، مگر اینکه مراکز پژوهشی و دانشگاه ها دانش تجمع یافته را فراهم کنند، ولی این کار، کار امروز و فردا نیست که یک شبه آماده شود.

به طور کلی من فکر می کنم در برخی عرصه ها تولید داخلی و بی نیاز شدن از منابع ترجمه ای شدنی است، ولی دربرخی حوزه ها شدنی نیست و ما نیاز به سرمایه گذاری پژوهشی داریم. ممکن است از ۵۰ پژوهش ما در سمت یک دیدگاه تولید شود. در حال حاضر ۷۵% کتاب های سازمان «سمت» تألیف است که به نظرم آمار امیدوار کننده ای است. من حامی رویکرد بومی سازی علوم هستم، ولی بومی سازی مستلزم مفهوم «رسش» است؛ یعنی باید زمان آن برسد تا انجام شود؛ تحمل و بردباری می خواهد.

*اولویت تان برای فعالیت در این معاونت چیست؟

اولین اولویت من در جایگاهی که قرار گرفته ام، تغییر سیستم و چرخه است. به این معنی که شیوه و چرخه جذب کتاب و آثار را تغییر دهیم و علاوه براین ما خودمان برویم سراغ محافل علمی و دانشگاه ها.

یکی از رویکردهای جدیدی که در پیش گرفتیم اینکه سراغ انجمن های علمی برویم و ارتباطمان را با آنها قوی کنیم. تاکنون با انجمن هایی مثل مدیریت منابع دولتی، مدیریت منابع انسانی، مطالعات برنامه های درسی، انجمن منطق و.... مذاکراتی انجام دادیم و قرار است در آینده ارتباطمان قوی تر هم شود. به این صورت که ما آثاری که آنها تولید کرده اند را ازشان بخواهیم و به نوعی به سرچشمه ها وصل می شویم. ما با حدود ۱۵۰ مرکز دانشگاهی و پژوهشی تفاهم نامه داریم، ولی ارتباطمان با انجمن ها باید تقویت شود.

من می خواهم به طورکلی فرایند دریافت و انتخاب نهایی اثر را روان و مدت زمان ارزیابی وگزینش نهایی اثر را کوتاه تر کنم.

یکی دیگر از تلاش های ما این است که به سمت پژوهشگاه شدن حرکت کنیم. توسعه چاپ و نشر دیجیتال هم از دیگر برنامه های ماست. ضمن اینکه در برنامه مان است که کتاب هایی که خودمان تولید کردیم هم برای کشورهای دیگر ترجمه کنیم.

*در این خصوص تفاهم نامه یا ارتباطی با دانشگاه های خارجی دارید؟

با مراکز و محافل خارجی تفاهم‌نامه داریم، ولی جای کار بیشتری دارد، اما اگر امکانش باشد می خواهیم در سیاست هایمان ابتکار عمل بیشتری داشته باشیم. حتماً از بین این همه کتابی که منتشر شده تعدادی از آنها قابلیت ترجمه شدن برای کشورهای دیگر را دارد. کشورهایی که فعلاً مدنظرمان است، کشورهای همسایه است. اگر این کار را انجام دهیم تأثیرش از خیلی فعالیت های دیگر  بیشتر است، چون نشان می دهیم که در چه وضعیت علمی قرار داریم و هم آموزش نسل جوان کشورهای همسایه و تهیه منابع علمی زمینه‌ساز تبادل فرهنگی و حتی تضمین‌کننده امنیت کشور ایران است، ولی پیش نیاز همه اینها این است که بُعد پژوهشی مان تقویت شود.

اعتقاد داریم «سمت» هم می تواند بطور مثال مانند سازمان پژوهش های علمی، صنعتی که زیر مجموعه وزارت علوم است و هفت پژوهشکده در رشته های مختلف دارد، در حوزه های مختلف علوم انسانی بیش از یک پژوهشکده داشته باشد. باید اراده جدی برای بین المللی شدن سمت صورت بگیرد، چون معنای این کار یک نوع مداخله فرهنگی است. اگر بتوانیم منابع درسی و کتاب های درسی کشورهای دیگر را فراهم کنیم هم خدمت فرهنگی کردیم هم یک کار اقتصادی و امنیتی است.

*باتوجه به اینکه در آستانه هفته پژوهش قرار داریم، برنامه های سازمان سمت برای این هفته چیست؟

برای هفته پژوهش، برنامه های متعددی در نظرگرفتیم؛ به عنوان نمونه روز شنبه ۲۳ آذرماه جلسه نقد کتاب خواهیم داشت، پس از آن برنامه اصلی ما روز دوشنبه ۲۵ آذرماه همزمان با روز پژوهش برگزار می شود که در آن علاوه بر سخنرانی ریاست سازمان سمت، بنده راجع به جایگاه پژوهش در سازمان سمت صحبت می کنم و سپس عباسی، نماینده مجلس در خصوص نگاه به پژوهش در علوم انسانی از نگاه مجلس سخنرانی می کند.

همچنین در این مراسم از چند نفر ازپژوهشگران برتر سازمان سمت تجلیل و دو یا سه اثر برتر پژوهشی سمت هم تقدیر می شود. روز سه شنبه ۲۶ آذرماه هم نشستی با موضوع آسیب شناشی پژوهش در سازمان را خواهیم داشت که در آن مدیرکل دفترپژوهش سازمان و چند نفر دیگر از اساتید راجع به موضوع ذکرشده سخنرانی می کنند. ضمناً قصد داریم از سال آینده دبیرخانه دائمی با موضوع اعطای نشان سمت یا «نشان مرحوم دکتر احمد احمدی» دایر کنیم که براساس آن به  کسانی که آثار برجسته ای در حوزه علوم انسانی در ایران و جهان منتشر کرده اند این نشان را اعطا می کنیم.