اگر شهیدین اکنون زندگی می‌کردند کتاب‌هایشان را چگونه می‌نوشتند؟

به گزارش روابط‌عمومی «سمت» به نقل از ایکنا، نشست نقد و بررسی کتاب «متون فقه شهیدین» اثر مهدی منتظر قائم عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قضایی با حضور عابدین مومنی دانشیار دانشگاه تهران، عباسعلی سلطانی دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد و طاها مرقاتی دانشیار دانشگاه تهران از سوی خبرگزاری ایکنا با همکاری سازمان سمت برگزار شد.

در ابتدای این نشست مهدی منتظر قائم با اشاره به چگونگی شکل‌گیری این کتاب گفت: ضرورت نگارش این کتاب از آنجایی آغاز شد که وقتی برای دانشجویان تدریس می‌کردم برای فهم بیشتر آنها مجبور به تهیه جزواتی شدم که هر سال سعی کردم آن را به روز کنم. در این زمینه تحریر الروضه را متن قرار دادم و آیات و روایاتی که می‌خواستم در تابلو بنویسم را در آن می‌آوردم.

وی در ادامه افزود: کاری که در این کتاب انجام داد‌ه‌ام این بود که غلط‌هایی که در متن تحریر‌الروضه وجود داشت را گرفتم. همچنین مباحث عبادی آن را نیز حذف کرد‌ه‌ام چون در دانشگاه علوم قضایی فقه قصاص و دیات را از متون شرح‌المعه می‌خوانند که من هم این قسمت را از این کتاب آورده‌ام. همچنین عبارت‌های مشکلی که در تحریر الروضه وجود داشته را در پاورقی توضیح داده‌ام و گاهی هم آنها را با مثال همراه کرده‌ام و پاورقی‌های توضیحی عمدتا مستند به شرح لمعه شده‌  است.

نویسنده کتاب متون فقه شهیدین توضیح داد: شاید بیش از همه از زهد الفقیه استفاده شده است. در آخر هر کتاب یک سری سوالات به عنوان نمونه داده شده که متن محور هستند و دانشجو برای پاسخ دادن به آنها مجبور می‌شود کتاب را بخواند و یاد بگیرد. همچنین برخی از مطالب که در تحریر الروضه آمده است به نظر می رسید که ناقص هستند از این جهت سعی شده است که در پاورقی ذکر شود. همچنین برخی از مطالبی که احساس کردم فهم آنها برای دانشجویان سخت است را در پاورقی توضیح داده‌ام.

در ادامه این نشست عابدین مومنی با بیان این‌که اثر حاضر کتاب خوب و پخته‌ای است گفت: من به دانشجویان فقه و حقوق تبریک می‌گویم که این کتاب منتشر شده است. بعضی از آرای فقهی ممکن است که مستندی غیر از آرا بعضی از فقها نداشته باشند مثلا در صفحه ۱۷ مطلبی ذکر شده است که در عصر غیبت بر زوج واجب است که بر زوجه حد اقامه کند. این فرمایش که شهید ثانی ارائه کرده‌اند مستندی غیر از شیح طوسی ندارد و نویسنده به درستی این مطلب را آورده است.

وی افزود: من کتابی با عنوان حقوق جزای اختصاصی تالیف کرده‌ام که در آن این بحث را آورده‌ام. سخن دکتر منتظر قائم کاملا درست است اما اصل آن ریشه در فقه اسلامی دارد و در کتاب‌های حنفیه و شافعیه آمده و در آنجا گفته شده است که مولا حق دارد بر برده خودش حد اقامه کند، شانی که شیخ طوسی آورده است مانند شان مولا است. فکر می‌کنم شیخ طوسی متاثر از مذاهب دیگر باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران یادآور شد: نویسنده بخش‌های عبادی و قصاص تحریر‌ الروضه را حذف کرده‌ و دقت‌هایی هم در عبارات تحریر الروضه داشته‌ است که از محسنات کار ایشان است. یکی دیگر از امتیازات این کار استفاده از منابع زیادی است که در پاورقی‌ها استفاده کرده‌اند و شایان تقدیر است که نشان از پختگی و ارزش بالای کار می‌دهد.

وی در ادامه بحث خود نکاتی را بیان کرد و گفت: نویسنده از کتاب آقا جمال خوانساری (شرحی بر لمعه) استفاده نکرده است در صورتی‌که از برخی کتاب‌ها استفاده شده که از نظر علمی در سطح پایین‌تری قرار دارند.

مومنی توضیح داد: در صفحه ۳۷۳ در باب نکاح در شماره ۳ مطلقا را در نکاح و غیر نکاج نوشته‌اند یعنی آن را مردد ترجمه کرده‌اند. اما اگر خود متن را در نظر داشته باشیم یعنی چه رضایت ملحق شود چه نشود و مطلقا را با توجه به متن شرح لمعه در نظر بگیریم آن تردید برطرف می‌شود. همچنین در ادامه در شماره ۴ درباره عقد نکاح موردی که بیان شده با عبارت شهید انطباق ندارد و بایستی دقت بیشتری در تبیین آن انجام شود. همچنین در موارد ۶ و ۷ که طرح شده، تامل‌برانگیز است. لذا به نظر می‌رسد بعضی از عبارات نیاز به دقت بیشتری دارند.

نویسنده کتاب حقوق جزای اختصاصی بیان کرد: در ابتدای کتاب یعنی صفحه یک، بحث تعلیقی که نویسنده معنا کرده است باید دو نکته را در نظر بگیرد. ابتدا این‌که دلالت بر نقش فعل می‌کند، در واقع آیا امر به نفس به انجام علل دلالت دارد؟ آیا از آرای اصل زمان شهیدین هم بوده است؟ چون باید متن را نسبت به آن زمان بررسی کنیم.

عباسعلی سلطانی دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد نیز در ادامه این نشست با بیان این‌که کتاب را به دانشجویانم معرفی کرده‌ام گفت: این کتاب مفید، کاربردی برای دانشجویان کارشناسی و ارشد است. مولف نمونه سوالاتی را بعد از هر درس آورده که بتواند ارزیابی دانشجو را برای ما مشخص کند اما اکثر سوالات متن عربی یا روایت است. اما این‌که چقدر می‌تواند مفید باشد و دانشجویان چقدر دانش عربی دارند بحث دیگری است. در هر صورت نمونه سوالات بسیار مفیدند.

وی افزود: او در کتاب به برخی از قوانین خاص مانند قانون قضاوت بر رفتار قضات سال ۹۰ پرداخته است. این نشان پویایی، روز آمدی و زنده بودن کتاب است. البته پیشنهادم این است که در مقدمه می‌گفتید که از این قوانین استفاده شده است. از دیگر کارهای خوب مولف حذف موارد زائد است، در بحث کتاب الجزاء عباراتی وجود دارد که حذف شده است.

سلطانی یادآوری کرد: از امتیازات دیگر کتاب ذکر دلایل احکام است و کار را برای دانشجو و استاد ساده‌ کرده است. از جمله امتیازات دیگر برتاباندن و آوردن مخالفت شهید ثانی با شهید اول است. نویسنده به شایستگی و بایستگی روایت مربوطه را نقل کرده و حتی دو روایت دیگر نیز آورده است که دیه ذمی با دیه مسلمان مساوی است که استقلال رای شهید ثانی را نشان می‌دهد. همچنین در جایی دیگر بحث نظریه‌پردازی شهید ثانی را مطرح می‌کند و می‌گوید هر وقت دو شریک به صورت مساوی سرمایه‌گذاری کنند نباید در سود تفاوت داشته باشند که بحث مهمی در اقتصاد اسلامی است.

وی در ادامه یادآوری کرد: مولف استدلالات را بسیار خوب توضیح داده‌ و همچنان که به شایستگی این کار را انجام داده‌، شایسته بود در مواردی هم که احکام تغییر کرده و مواردی که با احکام کنونی مخالفت دارد تطبیق و توضیح می‌داد. در صفحه‌های ۵۶۹ و ۵۷۰ از احکام کیفری آورده است و می‌گوید برای جرم بچه تادیب ۱۰ ضربه شلاق است که باید توجه کرد که در برنامه آموزش و پرورش کنونی هرگونه تادیب جرم است و با قوانین جدید منافات دارد کاش این موارد در پاورقی می‌آمد و می‌گفتند که این حکم تغییر کرده است.

سلطانی در ادامه به سب النبی اشاره کرد و گفت: در کتاب امده است که سب النبی را هر کس که بشنود می‌تواند بدون حکم حاکم او را بکشد اما این حکم الان به صراحت مخالف نظم عمومی و کیفری اسلام و همچنین احکام کیفری است و شایسته بود این موارد در پاورقی آورده می‌شد.

وی در پایان پرسشی بدین مضمون مطرح کرد: واقعاً اگر شهیدین الان زیست می‌کردند باز هم همین شرح لمعه و شرح الروضه را می‌نوشتند یا این‌که با توجه به شرایط امروز متفاوت می‌نوشتند؟

در ادامه مهدی منتظر قائم با بیان این‌که کتاب را محصول خودم نمی‌دانم گفت: این کتاب حاصل تلاش دانشجویان من است که هر ترم اشکالاتی را بر جزوه درسی من گرفته و من هم به هرکسی که اشکالات دقیق‌تر و بهتری می‌گرفت نمره بهتری می‌دادم. هر ترم جزوه را با توجه به اشکالات دانشجویانم بازنویسی می‌کردم تا به این‌جا رسید. الان دستم بیشتر به دامان استادان است که اشکالات را بفرمایند که برای چاپ‌های بعدی آنها را برطرف کنم.

وی افزود: درباره پرسشی که آقای دکتر سلطانی فرمودند، بسیار خوشحالم که یک نفر با من در این زمینه هم‌نظر است و معتقدم که فتوای فقها نباید برخلاف مسائل مستحدثه باشد و باید عقلانی باشند. اما از این هم نباید بگذریم که این کتاب بیانگر یک فقه سنتی است و سعی کرده‌ام با احتیاط نظرات دیگران را هم ذکر کنم که خیلی مسئله‌ساز نباشد. اما باید بگویم که متحجرترین فتواها الان دارد صادر می‌شود و گویا مباحث عقلی در فقه سنتی ما هنوز جایگاه خودش را نتوانسته پیدا کند.

مولف متون فقه شهیدین یادآور شد: در مسئله قاضی تحکیم در عصر غیبت که دکتر مومنی از فقه اهل سنت اشاره کردند باید بگویم من اصلا با فقه اهل سنت آشنایی ندارم و نتوانستم از آنها استفاده کنم.

در پایان این نشست سید طاها مرقاتی دانشیار دانشگاه تهران نیز در بحث شرکت کرد و گفت: حذف برخی از مباحث که با مقتضیات زمان سازگار نیست در این کار به درستی انجام شده است. مثلا گاهی مسائلی در اسلام وجود دارد که عدم انجام برخی از آنها مفید است و واجب است که آن مجازات‌ها انجام نشوند.

وی افزود: الان در دانشکده حقوق با توجه به این‌که شرح لمعه تدریس می‌شود بسیاری از دانشجویان فقه گریز شده‌اند و به درستی می‌گویند این مباحث به چه دردی می‌خورند؟ ما به فکر این هستیم که منبعی مناسب برای رشته حقوق آماده کنیم که هرچند منبع‌مان لمعه است اما کتاب را براساس حقوق مدنی تنظیم کنیم و در آن آرا فقها را بیاوریم و در عین حال کتاب درسی هم باشد.