سهم زنان در تحولات جامعه بر هیچکس پوشیده نیست

به گزارش روابط‌عمومی «سمت»، مهری بهرام‌بیگی، عضو هیأت علمی گروه پژوهشی زبان فرانسه در پژوهشکده «سمت»، روز سه‌شنبه نوزدهم بهمن‌ماه در نشستی که به مناسبت ایام مبارک دهه فجر انقلاب اسلامی در محل این سازمان برگزار می‌شد به ارائه سخنانی با موضوع «نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی» پرداخت. 

آنچه در ادامه می‌آید متن صحبت‌های وی در این جلسه است:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم

إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ ﴿۱﴾ فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ ﴿۲﴾ إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الأبْتَرُ ﴿۳﴾

صحبت را از سوره‌ای از قرآن کریم آغاز می‌کنیم که شان نزول آن بر همه ما مشخص است و چیزی نیست جز تاکید بر مقام والای دخت پیامبر (ص) حضرت فاطمه زهرا (ع). در روایات متعدد از ایشان به عنوان حجت ذکر شده است. در دین ما، کم نیستند زنانی که می‌توانند الگوی مناسبی برای همه بانوان باشند. سمیه مادر عمار یاسر از صحابه مشهور رسول اکرم (ص) که اولین زن شهید اسلام هستند. حضرت زینب بانویی مبارز، با خطبه معروف و کوبنده شان در کوفه و شام در مجلس یزید پس از واقعه  کربلا و ایستادگی و استقامت ایشان در صحرای کربلا.
پس از این مقدمه و با داشتن چنین الگوهایی که کم نیستند به بررسی نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازیم، هر چند این نقش همچنان ادامه دارد و خواهد داشت.
زنان نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. سهم زنان در تحولات جامعه بر هیچکس پوشیده نیست. وضعیت اجتماعی زنان در ایران در طول تاریخ، پر فراز و نشیب بوده است. بدون شک جایگاه شخصیت زن و نقش او از لحاظ فردی و اجتماعی در ایران قبل و بعد از اسلام و قبل و بعد از انقلاب اسلامی را نمی‌توان یکسان دانست. تبدیل شدن زنان قبل از انقلاب به شیر زنانی که در عرصه انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی حماسه‌های بزرگی را پدید آوردند، کار آسان و کوچکی نبوده است.

بعد از روشن شدن اولین شعله‌های انقلاب اسلامی، زن ایرانی همپای مردان جامعه به مبارزه پرداخت. از جمله مبارزات و فعالیتهای زنان در آن دوره می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: 
-    اعتصابات کارمندان و دانشگاهیان تا اعتصابات کارگری و صنعت نفت
-    تظاهرات خیابانی تا انواع تحصنها برای آزادی زندانیان سیاسی و دستگیرشدگان خیابانی و همافران به اسارت برده شده
-    حضور و نقش آفرینی در تسخیر لانه جاسوسی توسط دانشجویان پیرو خط امام (ره)

همچنین در جنگ روانی علیه نیروهای امنیتی زنان نقش عمده ای داشتند از جمله: 
-    گذاشتن گل روی تفنگ سربازان
-    توزیع گل و شیرینی میان صفوف
-    پذیرایی از سربازان فراری و اسکان داده شده در مسجدها
-    حمایت روانی از مردان و فرزندان خویش در عرصه انقلاب
-    پذیرایی از صفوف تظاهر کنندگان
-    شرکت در تظاهرات شبانه پشت بامها
-    به دست گرفتن عکس شهدا در برابر صفوف نظامیان
-    پخش اطلاعیه‌ها 

و همه و همه جلوه‌هایی از مشارکت زنان بود و به خاطر همین بود که امام (ره) هم فرمودند: «زنان باید در مقدرات اساسی کشور دخالت کنند.»
زنان به 3 شکل در انقلاب، مشارکت سیاسی داشتند:
-    مشارکت سنتی
-    مشارکت بسیج وار
-    مشارکت مدرن

اما بهتر است قبل از هر چیز به تعریف از مشارکت بپردازیم. مشارکت از نظر لغوی به معنای «شرکت داشتن یا درگیر بودن دو جانبه و متقابل افراد برای انجام امری خاص» است. (غفاری: 12، 1386) می‌توان گفت «مشارکت تعهدی فعالانه، آگاهانه، آزادانه و بدون تعصب است که در جهت معنا دادن به عمل و حرکت اجتماعی شکل می‌گیرد و با شرکت دادن اشخاص در فعالیتهای گروهی تحقق می‌یابد». (مسعودنیا و همکاران: 577، 1392)

در جهان غرب، زنان تا قرنها از حقوق اولیه خود، حتی حق مالکیت و حق دخالت در سرنوشت سیاسی خود محروم بودند اما سابقه تاریخی اندیشه مشارکت سیاسی زنان را باید از انقلاب فرانسه به بعد پیگیری کرد که در اینجا به این موضوع نمی‌پردازیم.

زنان در غرب، از ابتدایی‌ترین حقوق خود بی‌بهره بودند و جنبش فمینیستی واکنشی در برابر این اجحاف بزرگ در حق زنان بود. از این رو، در پی دو واقعه تاریخی و انقلابی در غرب، یعنی توسعه سرمایه‌داری صنعتی و دموکراسی نمایندگی، زمینه مناسبی برای زنان ایجاد شد تا با شعار «تساوی همه جانبه با مردان» بپا خیزند.
اما دیدگاه اسلامی نسبت به فعالیت زن چگونه است؟ این موضوع در دو محدوده مختلف مطرح می‌شود.
اول محدوه امت اسلامی است که زن به عنوان فردی از افراد آن امت در فعالیتهای سیاسی اش مشارکت دارد.
دوم محدوده خانواده است که در دیدگاه اسلامی دارای وظایف خانوادگی است و زن در چارچوب آن مسئولیتهای زیادی را ایفا می‌کند.
فهم رفتار سیاسی زن بدون توجه به تنظیم اجتماعی یک جامعه ممکن نیست و حرکت سیاسی زن در دیدگاه اسلامی، از حرکت اجتماعی تفکیک ناپذیر است و درک این نکته آخر از مهمترین رهیافتهای فعالیت سیاسی زن در جامعه اسلامی به شمار می‌آید. شعور و آگاهی، بارزترین شروط در مشارکت سیاسی است چون موجب افزایش فعالیت زن می‌شود. پیوند زنان به مسجد، به عنوان محور جامعه اسلامی، موجب افزایش آگاهیها و میزان مشارکت ایشان می‌گردد. نتیجه این امر در زمان رسول خدا (ص) ظهور و حضور تعداد زیادی صحابی زن بود که برای همه الگو و نمونه به شمار می‌آمدند.
عمل سیاسی زن در نگاه اسلامی یک امانت و یک تکلیف شرعی است اما در نگاه غربی، حقی است که زنان آن را مطالبه می‌کنند و هدفی است که در تحقق آن می‌کوشند و منزلتی اجتماعی است که برای تحصیل آن تلاش می‌کنند و این وجه تمایز دیدگاه اسلامی از دیدگاه غربی در خصوص فعالیتهای سیاسی زن است. حتی در آیه 12 از سوره ممتحنه نگاه مثبت قرآن را در مشارکت سیاسی زنان می‌بینیم که خداوند در این آیه کریمه به پیامبر (ص) دستور می‌دهند که اگر زنان با ایمان نزد تو برای بیعت و اعلام وفاداری به پیام تو و اطاعت از فرمان تو آمدند، از آنان بیعت بگیر.
حال دوباره به مشارکت سیاسی زنان ایرانی به قبل از انقلاب بر می‌گردیم که در بسیاری از جنبشهای سیاسی- اجتماعی و حتی جنبشهای مسلحانه شرکت داشتند.
 

اگر نگاهی به زمان مشروطه کنیم حضور زنان را در اغلب رویدادهای کلیدی مشروطیت می‌بینیم از جمله:
-    بست نشینی تظاهرات تبریز که منجر به ابقای مشروطیت شد و مقاومت آذر و دی ماه 1290 ثبت شد.
-    فروش جواهرات به قصد ایجاد بانک ملی
-    ایراد سخنرانیهای تند به حمایت از نمایندگان در برابر تهدیدات روسیه 
-    جنگیدن در کنار داوطلبان مبارز

یک نمونه به بی بی مریم بختیاری ملقب به سردار مریم بختیاری اشاره می‌کنیم. او از زنان تحصیلکرده وروشنفکر زمان خود بود که به طرفداری از آزادی خواهان برخاست و از هیچ چیز دریغ نکرد. او مانند زندگی ایلیاتی که داشت در فنون تیراندازی و سوارکاری ماهر بود و از آنجا که همسر و جانشین خان بود عده ای سوار در اختیار داشت که در مواقع ضروری به کمک مشروطه خواهان می‌رفتند. او از مشوقان اصلی سردار اسعد بختیاری برای فتح تهران به حساب می‌آید. سردار مریم بختیاری طی نامه‌ها و تلگرافهای مختلف بین سران ایل و سخنرانیهای مهیج و گیرا، افراد را جهت مبارزه با استبداد صغیر (استبداد محمد علی شاهی) آماده می‌کرد و به عنوان یکی از شخصیتهای ضد استعماری و استبدادی عهد قاجار مطرح بود. قدرت سردار مریم در منطقه به حدی بود که روسها هنگام فتح اصفهان خصمانه به منزل وی رفتند و اثاثیه او را به یغما برده و کلیه اموال و املاک او را در اصفهان مصادره کردند.
بنا به گفته شهید مطهری، انقلاب اسلامی ویژگیهایی دارد که در مجموع، این انقلاب را در میان همه انقلابهای جهان بی نظیر و بی رقیب ساخته است. یکی از این ویژگیها، قطعا ذی سهم بودن بانوان است.

در بیانات امام (ره) هم می‌بینیم که فرمودند: «در مساله تنباکو پیش قدم بودند، در مساله مشروطیت پیش قدم بودند و بحمدالله زن‌ها در این جمهوری اسلامی چنانچه در همه مسائلی که عمومی پیش آمده است، برای ایران پیش قدم بوده اند.» (صحیفه نور امام خمینی: ج 19، 278)
باز در جایی ایشان فرمودند: «در مملکت ما این طور شد که بانوان همدوش بلکه جلوتر از مردها از خانه بیرون آمدند و در این راه اسلامی زحمت کشیدند و رنج دیدند، جوان دادند، شوهر دادند، برادر دادند، معذلک رنج کشیدند، عمل کردند، پشتیبانی از اسلام کردند و مردها هم به تبع زن‌ها این کار را کردند.» شهید مطهری نیز فرمودند که زنان در انقلاب با حفظ اصول و موازین اسلامی از هیچگونه فداکاری در راه به ثمر رساندن انقلاب خودداری نکردند. آنها پا به پای مردان در تظاهرات میلیونی تاسوعا و عاشورا و ... شرکت کردند، شهید دادند و محرومیتها را تحمل کردند . به عنوان مثال در فاجعه 17 شهریور که نقطعه عطفی در انقلاب است به استناد نقل‌ها و فیلم‌ها، زنان بیشتر از مردان شهید دادند که می‌توان به دختر دانش آموز محبوبه دانش آشتیانی اشاره کرد که از آن به عنوان نخستین شهید نامبرده شده است.
بعد از 19 ماه از گذشت انقلاب، جنگ علیه ایران با تحریک عراق شروع شد و مرزهای ایران به طور گسترده مورد تهاجم و تجاوز دشمن قرار گرفت. با آغاز جنگ، فصل دیگری از حضور زنان آغاز شد. 
مشارکت زنان را درقالب 3 الگوی مشارکت سنتی، مشارکت بسیج وار و مشارکت مدرن بررسی می‌کنیم.

مشارکت سنتی
تاثیری که زنان بر شوهران، فرزندان، پدران و برادران خود داشتند در این قالب می‌گنجد. اگر زنان همراه نبودند و هماهنگی لازم را نداشتند از تاثیر مردان هم فوق العاده کاسته می‌شد. اگر زنان نقش موافق و احساسات موافق داشته باشند نیروی مرد هم در وظیفه ای که بر عهده دارد چند برابر می‌شود. (پیشنهاد می‌کنم فیلم ویلاییها که در آن نقش همسران و مادران مردان خط مقدم جبهه را در آرام نگه داشتن فرزندان در دوری پدرانشان نشان می‌دهد، ببینید)
زنان در طول تاریخ نه تنها مولد و زاینده مردان و پرورش دهنده جسم آنها، بلکه الهام بخش، نیرو دهنده و مکمل مردانگی آنان نیز بوده‌اند. از این رو شرکت بانوان در حوادث انقلاب باعث تقویت شهامت و جرئت جوانان گردید و حرکت انقلاب را تندتر و شدیدتر کرد. نقش زنان در کل از ویژگیهای خاصی برخوردار است. صلاح و فساد کل جامعه از صلاح و فساد زنان سرچشمه می‌گیرد. زن یکتا موجودی است که می‌تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکاتشان نه یک جامعه بلکه جوامع به استقامت و ارزشهای والای انسانی کشیده شوند، البته عکس آن هم صادق است. (صحیفه نور: ج 16، صفحات 125-127)

از مشارکت سنتی می‌توانیم به موارد ذیل اشاره کنیم:
-    اهدای کمکهای مالی نقدی و غیر نقدی 
اینگونه کمکها از زمان صدر اسلام هم بود و ما می‌توانیم به کمکهای مالی حضرت خدیجه اشاره کنیم. حتی در جنگ ایران و عراق صدام از زنان عراقی خواست با اهدای زیور آلات به جبهه‌ها کمک کنند هر چند از سوی کشورهای عربی چون عربستان و کویت حمایت می‌شد اما شاهد بودیم زنان عراقی به رزمندگان کمک کردند و امام در تقدیری در 28 آذر 1366 از آنها تشکر کرد.
-    اهدای کمکهای بهداشتی و غذایی
پختن غذای گرم برای سربازان، درمان مجروحان جنگی، بافتن کلاه و شال گردن برای سربازان، دوخت ملحفه و لباس، پشتیبانی و رساندن مهمات به رزمندگان، تهیه دارو

مشارکت بسیج وار
مشارکت بسیج وار مشارکتی خود جوش توسط زنان به طور جمعی است . شرکت در راهپیماییها مانند راهپیمایی زنان و شورش زنان در نهضت تنباکو و اجتماع آنها در مقابل مجلس در تهدید روس علیه ایران، اجتماع زنان در سر راه ناصر الدین شاه در جریان گرانی نان ومظفرالدین شاه در جریان مهاجرت علما به قم، حضور در راهپیماییهای مربوط به سالگرد انقلاب ، روز جمهوری اسلامی، روز قدس، شرکت در انتخابات ، شرکت در فعالیتهای بسیج وار مانند بسیج و نهضت سواد آموزی

مشارکت مدرن
از جمله مشارکت مدرن زنان می‌توان به حضور فعال زنان در انتخابات هم برای انتخاب کردن و هم برای انتخاب شدن اشاره کرد. به طور مثال در 4 دوره نمایندگی در مجلس شورای ملی از سالهای 1342 تا 1357 تنها 36 زن به مجلس راه یافته بودند در حالیکه در 11 دوره مجلس اسلامی تعدا 111 کرسی از آن زنان بوده است. شرکت و حضور در قوای مقننه، مجریه و قضاییه به عنوان معاون اول رییس جمهور، استاندار و مدیران دولتی دستگاههای دولتی از مشارکت مدرن زنان است. حتی پستی برای مشاوره امور زنان در نظر گرفته شده است که وظیفه آن توجه به مطالبات و نیازهای زنان است. ما شاهد انتصابات بانوان درسمتهایی چون وزارت، معاون رییس جمهوری، مشاور رییس جمهوری، مشاور سیاسی رییس جمهوری، مشاور مطبوعاتی رییس جمهوری، معاون حقوقی و امور مجلس و مشاور امور زنان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هستیم که حاکی از مشارکت بالای زنان در سطح تصمیم گیری است. 
حضور زنان در احزاب و جریانات سیاسی هم از دیگر مشارکتهای مدرن است.
 بد نیست با یک نگاه آماری بدست آمده از پایگاه اطلاع رسانی ستاد حقوق بشر، پیشرفت زنان را نظاره گر باشیم. 
-    پیش از انقلاب تنها 6 درصد از فارغ التحصیلان دانشگاهی را زنان تشکیل می‌دادند که این آمار اکنون نزدیک به 50 درصد است.
-    سهم زنان از کرسیهای دانشگاهی حدود 1 درصد بود که به 21 درصد رسیده است.
-     درحوزه ورزش، زنان در عرصه جهانی و رقابتهای بین المللی در رشته‌های گوناگون ورزشی درخشیدند و پیش از انقلاب تنها 5 مدال آن هم فقط در عرصه رقابتهای آسیایی سهم زنان بود که اکنون نزدیک به 200 مدال در رشته‌های مختلف رسیده است.
-    رشته‌های فعال ورزشی از آن زنان قبل از انقلاب 7 رشته و اکنون 38 رشته است.
-    مربیان فعال 9 نفر بوده و اکنون 35 هزار نفر است.
-    داوران فعال 7 نفر بوده و اکنون 16 هزار نفر است.
-    ورزشگاههای اختصاصی 1 ورزشگاه بوده و اکنون 30 ورزشگاه است.
-    تعداد پزشکان متخصص زن در حوزه زنان از 16 درصد به 98 درصد رسیده است.
-     تعداد پزشکان زن نیز از 597 نفر در قبل از انقلاب، افزایش 50 برابری داشته است. 
-    پستهای مدیریتی از 6 درصد به بیش از 40 درصد رسیده است 
-    اینها آماری بودند که در کتاب صعود چهل ساله نیز آمده اند.
طرح تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز در دوران پهلوی دوم و انقلاب اسلامی طرحی است که هدفش ثبت و ضبط تاریخ شفاهی برخی زنان مبارز و سیاسی قبل از انقلاب و زنان فعال در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی بعد از انقلاب است که در دو مرحله انجام شده است و مرحله اول آن در 500 صفحه در دست چاپ است و باید بیشتر بدانیم که تاکنون نام 17 هزار زن شهید، جانباز و آزاده در کشور به ثبت رسیده است که می‌توان از بین آنان شهیدان: سیده طاهره هاشمی، نسرین افضل، شهناز حاجی شاه، ناهید فاتحی کرجو، فوزیه شیر دل وجانبازان: زهرا حسینی، نرگس حیدر پور و ... را نام برد.
 

منابع:

● قرآن کریم
● امام خمینی، صحیفه نور
● راش، مایکل (1377) جامعه و سیاست، ترجمه منوچهر صبوری کاشانی، تهران، انتشارات سمت.
● غفاری، غلامرضا(1386) جامعه شناسی مشارکت، تهران، نشر نزدیک.
● مسعود نیا، حسین. نظری، مینا. محمدی فر، نجات( 1392) «مطالعه تطبیقی حضور زن در قوه مقننه: تحولات بعد از انقلاب اسلامی ایران» نشریه زن در توسعه و سیاست، دوره 11، شماره 4.
● مطهری، مرتضی(1374) پیرامون جمهوری اسلامی ، قم ، صدرا.
● زارع مهدوی، قادر. نقدی پور، محمود. نجفی، مصطفی(1396) « بررسی مشارکت سیاسی زنان در فرایند شکل گیری،تثبیت و تداوم انقلاب اسلامی ایران » فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال سیزدهم، شماره 4.
● شیپوری، افسانه(1399) پایگاه اطلاع رسانی ستاد حقوق بشر.