لزوم رعایت حق مالکیت فکری مؤلفین حتی در ترجمه آثار خارجی

به گزارش روابط‌‌عمومی «سمت»،روز سه‌شنبه بیست و هشتم اردیبهشت‌ماه نخستین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نشر به همت جهاد دانشگاهی برگزار شد و حجت‌الاسلام محمد ذبیحی رئیس سازمان مطالعه و تدوین در پنل اول این کنفرانس با موضوع: «مسائل کلیدی در نشر و توسعه فرهنگی» به تبیین چرایی رعایت حقوق مالکیت فکری صاحبان آثار داخلی و خارجی پرداخت.

حجت‌الاسلام ذبیحی در این کنفرانس گفت: «بحث من مالکیت فکری از منظر اخلاقی است و در ابتدا می‌خواهم گزارشی در مورد مسئله ارائه دهم و بعد به موضوعی اصلی بپردازم.
درگذشته مباحث مالکیت فکری به اهمیت امروز نبوده است و نسخه‌برداری و استنساخ از یک کتاب کار بسیار دشواری بود ضمن این‌که نسخه‌برداری کار سودآوری برای نسخه بردار نبود. در ثانی نسخه‌برداری در همان محیط جغرافیای و زبانی تولید کتاب اصلی انجام می‌شد و اساساً بحث نسخه‌برداری و ارسال به یک کشور دیگر مطرح نبوده البته من به موضوع ترجمه در آن زمان توجه دارم اما بحث من همان پیشینة اولیه پیدایش این کار است.»

ذبیحی افزود: امروز در دنیا کلاً شرایط تغییر کرده است. امروز شما هر سخنی را ابراز کنید در دنیا پخش می‌شود.

رئیس سازمان مطالعه و تدوین تصریح کرد: من بنا ندارم در حوزه کار حقوقدانان وارد شوم و نه بنا دارم در حوزه کار فقها وارد شوم اگرچه در مقدمه به آن می‌پردازم.
آنچه می‌خواهم این است که به موضوع از منظر اخلاق بپردازم جهت دیگر بحث من ناظر به سازمانی است که در آن مشغول به کار هستم یعنی سازمان «سمت».

ذبیحی با اشاره به این‌که از روز اول فعالیتش در سازمان «سمت» این نکته که چگونه می‌شود که ناشران و سازمان‌های مثل «سمت» آثار نویسندگان خارجی را بدون اطلاع آنها ترجمه می‌کنند و در اختیار افراد می‌گذارند و به آن کار فرهنگی هم می‌گویند برای او به‌عنوان یک علامت سؤال بوده اضافه کرد:
«جالب است در اکثر اظهارنظرهای عمومی که من دیده‌ام همه می‌گویند باید به سمت گسترش همین کار حرکت کنیم و کسی با آن مخالفت نمی‌کند اما در جلسات خصوصی حرف دیگری می‌زنند و این یعنی ما فقط به منافع مادی نشر توجه داریم و این برای کشوری که بر تارک و پیشانی آن نام انقلاب فرهنگی نوشته شده است مناسب نیست که ما کتابی بیاوریم چه عربی چه انگلیسی و... و از آن استفاده کنیم و بعد هم بگوییم صاحب اصلی اثر نمی‌تواند کاری کند.»

ذبیحی افزود: «چون این موضوع مبتلابه من بود به‌ناچار گفتم بگذارید یک طرح بحثی شده باشد و با یک‌صدای بلندتری این موضوع را بگوییم و نترسیم

من می‌دانم عده‌ای از این مسائله آسیب خواهند دید از جمله خود ما در سازمان «سمت» 
اما به هر روی یک روز در یکی از جلسه‌های شورای سازمان «سمت» این موضوع مطرح شد و آن جلسه خیلی پرسروصدا بود. بعضی شرکت‌کنندگان از میزان ضرر مادی این کار می‌گفتند.
 بله! می‌دانم، اما کار فرهنگی هزینه‌بر است.
ما نمی‌توانیم مدعی کار فرهنگی باشیم اما مسیر کار فرهنگی ما با انتحال و سرقت و... همراه باشد.»

این استاد تمام دانشگاه قم ادامه داد: «موضوع بحث همیشه مرا به یاد این داستان در عصر امام صادق (ع) می‌اندازد که فردی مدام اقدام به دزدی می‌کرد و آنچه را می‌دزدید صدقه می‌داد حضرت از او پرسید چرا این کار را می‌کنی دزد پاسخ داد مگر شما قرآن نخوانده‌اید در قرآن آمده گناه یک گناه است و صدقه پاداشی 10 برابر بیشتر دارد. امام به او فرمود این درست است اما به‌شرط این‌که از مال خودت صدقه بدهی نه از مال دیگران
نمی‌شود کار فرهنگی و گسترش دانش را بدون اجازه صاحب آن اثر انجام داد.
دلایل علما هم در این زمینه بسیار متفاوت است و بنده بسیاری از این دلایل را مطالعه کرده‌ام و برخی از آنها را به اجمال عرض می‌کنم.
مثلاً آیت‌الله سبحانی در این باره می‌گوید هر نوع عملی که از نظر عرف و عقلاً منشأی حقوق باشد، رعایت آن لازم و تجاوز به آن مصداق ظلم و شرعاً حرام است.
پس کاری که در اینجا باید انجام شود اثبات مالکیت اثر است
در طرف مقابل کسانی که به‌قاعده تسلط استناد می‌کنند و می‌گویند «الناس مسلطون علی اموالهم» و مخالف رعایت حقوق صاحب اثر هستند.
باید به این افراد گفت شما که می‌گویید من مسلط هستم یعنی من این کتاب را خریده‌ام و می‌توانم هرگونه تصرفی در آن داشته باشم این حرفتان یک ناسازگاری درونی دارد
آیا شما کتاب خریده‌اید یا کاغذ و مقوا خریده‌اید اگر کاغذ و مقوا خریده بودی قیمت آن به‌مراتب کمتر از قیمت موجود بود اما شما محتوا و کتاب خریده‌اید و شما هم مالک کاغذ و مقوا شدی و هم مالک محتوا شده‌اید.
این یعنی محتوا مالکیت میاورد و تصرف بر آن بر اساس مالکیت بر محتوا است
ناسازگاری درونی اینجاست از همین رو که قبول دارید مالک محتوا هستید می‌گویید بر آن تصرف دارید این یعنی قبول کرده‌اید محتوا دارای مالکیت است.»

ذبیحی خاطرنشان کرد: «باید دانست مالکیت بر محتوا مالکیت مقید است و هر تصرفی بر آن جایز نیست به‌عنوان‌مثال اگر شما مالک یک سیب باشید می‌توانید آن رو ببویید، بخورید، هدیه کنید، نگهدارید و... اما حق ندارید سیب را در زیر پایتان له کنید چون شما مالک مطلق سیب نیستید ما حتی مالک مطلق بدن خود نیستیم مالکیت امر نسبی است اگر نگویم تشکیکی است ولی نسبی هست و اگر نسبی است ما هر تصرفی نمی‌توانیم داشته باشیم.
ما نمی‌توانیم یک کتاب که مالک آن هستیم بسوزانیم چون امری حرام است پس تصرف در آن کتاب تصرف‌هایی است که عقلاً اجازه می‌دهند.»

ذبیحی یادآور شد: «استاد گران‌قدر آیت‌الله فاضل که خدا رحمتشان مرجع آزاداندیش و انسانی آگاه بودند و بسیار حیف شد که خیلی زود از جامعه علمی ما گرفته شدند تصریح دارند که اگرچه امام خمینی (ره) اعتبار شرعی این حقوق را نفع فرمودند لیکن به نظر قاصر می‌رسد حقوقی را که از نظر عقلاً حق شناخته می‌شود و آثاری را بر آن مترتب می‌کنند تا دلیل شرعی بر نفی حق بودن آن ارائه نشود نمی‌توان آن را نفی کرد و از ترتب آثار آن جلوگیری کرد و ادله‌ای مانند الناس مسلطون علی اموالهم نمی‌تواند نافی حق بودن آنها باشد.
آیت‌الله فاضل رسماً به نظر امام اشاره می‌کنند و بعد می‌گویند به نظر من این‌طور نیست.

آقای مکارم هم بسیار مطالب مفصلی دارند که تصریح می‌کند به موضوع مالکیت فکری و در آن می‌گویند مالکیت فکری مانند مالکیت عینی است.
آیت‌الله مکارم می‌گوید همه عقلای دنیا این مسئله را به‌عنوان حق شناخته و سلب آن را ظلم می‌دانند.
این نظر یعنی همان‌طور که در مالکیت عینی نمی‌توان همین‌طور کتاب فردی را برداشت و برد در مالکیت فکری هم نمی‌توانم چنین کاری با محتوای کتاب انجام داد
آیت‌الله منتظری هم در پاسخ سؤالی در همین راستا فرمودند: مشروط به اذن صاحب اثر است»
ذبیحی تأکید کرد: «همه مخالفین بر یک نقطه توافق نظر دارند که اگر قانونی در این زمینه باشد باید آن را مراعات کرد.

رئیس سازمان «سمت» در ادامه این کنفرانس گفت: در بحث مالکیت مطالب زیادی وجود دارد و مالکیت دست‌کم چهار قسم دارد:
ما مالکیت قانونی، مالکیت عرفی، مالکیت عقلایی و مالکیت شرعی داریم و اینها باهم تفاوت دارند.

مالکیت قانونی یعنی شما یک سندی به نامتان است و طبق قانون آن چیز متعلق به شماست اما شاید شرعاً آن مال برای شما نباشد و به‌دست‌آوردن آن مال حاصل توطئه‌ای باشد
اما اگر چیزی مالکیت عرفی و عقلایی بر آن مترتب شد مالکیت شرعی را نیز با خود همراه دارد و این موضوع را من امروز هم با یکی از فقها در میان گذاشتم و او نیز تأیید کرد که مالکیت عرفی و عقلایی مالکیت شرعی را هم به همراه خود دارد.
 

ذبیحی با اشاره به علاقه‌مندی و تحصیلاتش در رشته فلسفه و کلام به موضوع لزوم رعایت مالکیت فکری از منظر فلسفی اشاره کرد و گفت: 
«ابن‌سینا مبدأ قضایای اخلاقی را عرف و مشهورات می‌داند این را ابن سینایی می‌گوید که غایت‌گرا و واقع‌گرا است.
معنی این حرف که مبدأ اخلاق مشهورات است یعنی این‌که اگر عقل شما تنها باشد عقل پیراسته و بدون آلودگی به چیزی، این عقل نمی‌گوید ظلم بد است نمی‌گوید دروغ بد است و نمی‌گوید عدل خوب است، عقل وقتی این‌ها رو می‌گوید که یکسری مراجحاتی به آن ضمیمه شود منظور از مشهورات هم همین است و در سایه این مراجحات است که عقل این نظرات را خواهد داشت و این مطلب مبدأ قضایای اخلاقی خیلی جنجال‌برانگیز است عده‌ای می‌گویند این موضوع سر از نسبیت در می‌آورد و... و اما ابن‌سینا استدلال می‌کند و نظرش را مستدل عقلی می‌کند.
منظور من از این بحث این است که اخلاقاً هم موضوع نقض مالکیت معنوی درست نیست. 
یک با این موضوع را جایی گفتم و دوستی گفت ما تابع قانون هستیم خب من هم تابع قانون هستم اما ما پیامبری داریم که فرمود: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق معنی اجمالی آن این است که من آمده‌ام که اخلاق شما را درست کنم البته از اخلاق قانون هم استخراج می‌شود. ابن‌سینا می‌گوید قضایایی که با مصالح عامه مردم که آن را یکی از مرجحات می‌داند که عقل در پرتو آن به نتیجه‌ای می‌رسد که می‌گوید چیزی درست یا نادرست است و می‌شود یک قضیه عقلی

شیخ انصاری (ره) در باب مالکیت، خودش حرف‌های زیادی دارد که آیا مالکیت اعتباری است یا اعتباری نیست و.. که اگر فرصتی بود می‌شد به آن پرداخت اما یک مطلب که ما از استادانمان مانند مرحوم آقای ستوده یاد گرفتیم این است که شیخ انصاری وقتی ادله می‌آورد می‌گوید عقل، اجماع، کتاب و سنت و سپس یک دلیل پنجم دارد و آن انصاف است و این دلیل پنجمی است که شیخ انصاری آورده است و انصاف حکم می‌کند ما باید تابع قوانین بین‌المللی باشیم و نباید در کشورمان ناهنجاری‌های اخلاقی داشته باشیم و این ناهنجاری‌های اخلاقی در حوزه نشر و تولید محتوا و.. بسیار بد است.»

ذبیحی در پایان خاطرنشان کرد: «روزی امام سجاد (ع) در کوچه‌های مدینه به فردی که مشروب خورده بود می‌رسد و به او می‌گویید این کار را نکند
او در پاسخ می‌گوید آقا شما فقط مرا می‌بینید در این شهر بسیاری شراب می‌خورند حضرت فرمود گناه تو مضاعف بر گناه دیگران است چون تو از خانواده ما هستی تو وابسته به اهل‌بیت هستی و ما وابسته به خاندان رسول اکرم هستیم
حال من می‌گویم ما که در نظام مقدس جمهوری اسلامی هستیم که بر تارک آن نام مقدس مهدی (عج) می‌درخشد باید خود را ملزم به رعایت چنین مسائلی کنیم
بنده به‌عنوان یک معلم معتقدم نهادهایی مثل مجلس باید اقدام کنند و قوانینی در این راستا تصویب کنند
نگویید که چون انگلیس و آمریکا حق ما را خورده‌اند پس ماهم این‌گونه مقابله می‌کنیم
بدی را که با بدی پاسخ نمی‌دهند ما باید جوری رفتار کنیم که تابلوی اخلاق ما، روشنگری آن از تمام جهان بالاتر باشد.»