فراز و نشیب تولید منابع تخصصی علوم انسانی در کشور/ مأموریت دانشگاهها داشتن انتشارات نیست!
به گزارش روابط عمومی «سمت»، به نقل از گروه تعلیم و تربیت خبرگزاری فارس: «در زمینه علوم انسانی عقبیم. دوستان که درباره علوم انسانی صحبت کردند، به درستی بر روی اهمیت علوم انسانی، حتی در صنعت، تکیه کردند؛ درست است. این آماری که این برادر عزیزمان دادند برای من جالب بود که گفتند در پیشرفت صنعتی، حدود چهل درصد مثلاً -یا پنجاه درصد- مربوط به مسائل مهندسی و مربوط به مسائل فنّی است، حدود پنجاه شصت درصد مربوط به مسائل علوم انسانی -مثل مدیریّت، همکاری، سخت‌کوشی- است؛ راست می‌گویند، این خیلی مهم است.
در زمینه علوم انسانی، امروز خوشبختانه چند نفر از برادران مطالب خوبی گفتند، همان حرف‌های دل ما است؛ البتّه حرف‌های زبان ما هم هست؛ این مسائل را ما هم بعضاً گفتیم. علوم انسانی بسیار مهم است. تحوّل در علوم انسانی که به دلایل بسیار یک امر لازم و ضروری است، نیاز دارد به جوششی از درون و حمایتی از بیرون. خوشبختانه جوشش از درون امروز هست. من می‌بینم [گزارش کارها]، هم در شورای عالی انقلاب فرهنگی -همین شورای تحوّل و دوستانی که در آنجا مشغول کارند- هم در خود دانشگاهها، هم آن‌طور که امروز ملاحظه کردید [در صحبت] بعضی از دوستانی که درباره علوم انسانی صحبت کردند، نشان‌دهنده این است که این جوشش درونی در درون دانشگاهها آن هم از سوی فرزانگان و از سوی انسان‌های دانشمند، وجود دارد؛ حمایت از بیرون هم باید وجود داشته باشد -حمایت گوناگون- که یکی از مصادیق این حمایت، تبعیّت دانشگاه و وزارت از مصوّبات شورای تحوّل است. یک مصوّباتی دارند که امروز هم یکی از برادرها همین حالا بیان فرمودند که همان مقداری که کار شده، همین مقدار عملیّاتی بشود. هر مقداری که تلاش شده است، کار شده است، این اجرایی بشود و عملیّاتی بشود. در دفترها و کتابها و زونکن‌ها -و به قول ایشان در پیچ‌وخم‌های دالانهای وزارت یا شورای عالی انقلاب فرهنگی- نماند، بیاید عملیّاتی بشود؛ این کاملاً درست است.
وزارت به این نکته توجّه کند. آقای دکتر فرهادی(۶) هم اینجا نشسته‌اند، اینها چیزهایی است که من بخصوص به ایشان توجّه می‌دهم که این مسائل را دنبال کنند؛ این کار، کار بزرگی است. امروز سررشته‌یعلم در کشور و سررشته‌ی دانشگاه در کشور، در دست این برادران خوب ما است؛ اینها بایستی به معنای واقعی کلمه و دلسوزانه دنبال بکنند.(۱۳۹۴.۰۴.۱۳ بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اساتید دانشگاهها)».
اهمیت موضوع توجه به علوم انسانی بارها و بارها در فرمایشات رهبر معظم انقلاب تأکید شده است؛ بر همین راستا در هفته پژوهش به سراغ حمیدرضا خادمی معاون پژوهشی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها که مخففش «سمت» هست در سال ۱۳۶۳ مجوز تأسیس از شورای عالی انقلاب فرهنگی گرفت و در سال ۱۳۶۵ عملاً راه‌اندازی شد. مرحوم استاد دکتر احمد احمدی مؤسس سازمان سمت بودند که از زمان تأسیس تا سال 1397 رئیس سازمان بودند.
به مناسبت هفته پژوهش به سراغ حمیدرضا خادمی معاون پژوهشی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) رفتیم تا با وی در خصوص فعالیت‌های این سازمان گفت‌وگو کنیم:
** سمت چگونه شکل گرفت
* چه شد که سازمان سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) ایجاد شد؟
در همان ابتدای انقلاب و زمانی که شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شد، چند برنامه اصلی در دستور کار شورا قرار گرفت که شامل برنامه‌ریزی برای اساتید دانشگاهها و جذب اساتید متخصص و متعهد، مسائل مربوط به آموزش در دانشگاهها و برنامه‌های آموزشی و منابع علمی دانشگاهی بود که بر اساس ضرورتی که در اهداف شورای عالی انقلاب تشخیص داده شد، سازمانی به اسم سازمان سمت شکل گرفت که در حقیقت مأموریت اصلی این سازمان مطالعه، تدوین و تألیف منابع علمی دانشگاهی در دو سطح کتابهای درسی دانشگاهی منطبق با سر فصل‌های شورای گسترش آموزش عالی و همچنین تألیف کتب مبنایی و اجرای طرح های پژوهشی در حوزه علوم انسانی بود.
از همان ابتدای تأسیس در سازمان سمت رویکرد اسلامی به منابع دانشگاهی مد نظر بود و در اساسنامه سازمان نیز به عنوان علوم انسانی و اسلامی تصریح شده است به همین دلیل سعی شد در گروه های چندگانه علمی که در سازمان سمت وجود دارد این رویکرد نیز مدنظر باشد.
سمت از ابتدای تأسیس با گروههای چندگانه‌ای فعالیت خودش را شروع کرد و در طی سالیان توانست این گروهها را به ۳۳ گروه علمی تخصصی ارتقا دهد که بیشتر مدیران گروههای علمی سمت، اعضای برجسته هیأت علمی دانشگاه‌های سراسر کشور هستند که در راستای برنامه‌هایی که در شورای سمت مصوب می‌شود این گروهها فعالیت و برنامه های خود را در راستای تأمین منابع علمی تخصصی در رشته های مختلف علوم انسانی سامان دهی می‌کنند.
در سال ۱۳۸۲ با توجه به ضرورت‌هایی که در وزارت علوم احساس شد مرکزی در سازمان سمت ایجاد شد تحت عنوان مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی که بعدها در سال ۱۳۹۵ طبق مجوز قطعی وزارت علوم تحقیقات و فناوری به پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی ارتقا یافت که از جمله اهداف راه‌اندازی این پژوهشکده، تعریف و اجرای پروژه‌های پژوهشی مورد نیاز جامعه دانشگاهی در رشته‌های مختلف علوم انسانی همسو با مأموریت سمت بود. در حقیقت یکی از اهداف اصلی تأسیس پژوهشکده سمت، تعیین اولویت های پژوهشی در شاخه‌های مختلف علوم انسانی بر اساس نیازسنجی و محقق یابی و سپس انعقاد قراردادهای پژوهشی برای تأمین محتوای علمی متناسب با نیازهای دانشگاه های علمی کشور و عمدتاً با رویکرد مبنایی و توسعه ای در سطح تحصیلات تکمیلی است.
بر اساس این ضرورت و در سالهای بعد طبق مصوبه هیأت امنا، 10 گروه پژوهشی در پژوهشکده تعریف شد که خوشبختانه چهار گروه پژوهشی آن توانست در شورای گسترش وزارت علوم مجوز فعالیت رسمی بگیرد که اکنون اعضای هیأت علمی سازمان سمت در هر یک از این گروههای چند گانه مشغول به فعالیت هستند. جا دارد اینجا به یکی از فعالیت‌های اعضای هیأت علمی پژوهشی سمت اشاره کنم و آن مدیریت تولید محتواست.
** پژوهش در محورهای مختلف بیانیه گام دوم انقلاب
در حقیقت براساس نیاز سنجی که گروه های علمی ما با توجه به رصد اولویت‌ها در سطح ملی و فرا ملی انجام می دهند آن دسته از اولویت‌های پژوهشی که در نهایت مورد تصویب گروه قرار می‌گیرد، اعضای هیأت علمی سمت به محقق یابی و مدیریت تولید محتوا برای اجرای اولویت های پژوهشی می‌پردازند و در هر دوره‌ای تلاش شده این اولویت ها با توجه به نیازهای روز جامعه و نیازهای جامعه دانشگاهی در نظر گرفته شود.
از همین رو در دوره اخیر فعالیت های سازمان سمت به ریاست استاد گرامی جناب آقای دکتر ذبیحی ضمن استمرار فعالیت‌های همیشگی سمت، دستورالعمل های ویژه‌ای در راستای تأمین اهداف نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران تعیین شد. به عنوان مثال بعد از اینکه بیانه گام دوم انقلاب اسلامی توسط رهبری معظم انقلاب اسلامی صادر شد، در معاونت پژوهشی سمت که هم اینک بنده در خدمت شما هستم گروهی را تشکیل دادیم که عهده دار پژوهش در محورهای مختلف و یا در بندهای مختلف این بیانیه شوند و با رایزنی با اساتید مختلف دانشگاه ها در تخصص‌های مختلف سعی کردیم جمعی از اساتید برجسته دانشگاهی را دعوت کنیم که بتوانند هر یک از منظر تخصصی خود بندی از بندهای بیانیه را در قالب یک مقاله و یا فصلی از کتاب به صورت علمی و تحلیلی برای سمت تحقیق و تألیف کنند که این قرارداد منعقد شد و هم اکنون در حال اجراست که امیدوارم تا پایان امسال بتوانیم از نتایج آن بهره برداری کنیم و به جامعه علمی کشور عرضه کنیم.
** ایجاد کارگروه پژوهشی تمدن نوین اسلامی
همچنین در همین راستا اخیراً و بر اساس تأکید ریاست محترم سازمان و در زمانی که بنده به عنوان معاونت پژوهشی سمت منصوب شدم کار گروهی را تحت عنوان کارگروه پژوهشی تمدن نوین اسلامی تأسیس کردیم و غرض از تأسیس این کار گروه تحقق بخشی به برخی از توصیه های مقام معظم رهبری مدظله العالی در حوزه علوم انسانی بود که بتوانیم بخشی از این اولویت ها را به لحاظ نظری و عملی در بحث مهم تمدن نوین اسلامی و بنیادهای تمدنی اجرا کنیم که به‌حمدالله موفق شدیم این کارگروه را با حضور اساتید متخصص تشکیل دهیم و الآن در حال فعالیت جدی در این موضوع هستیم.
از طرف دیگر با توجه به اینکه در هفته پژوهش قرار داریم می‌خواهم عرض کنم که شورای تحول و ارتقای علوم انسانی به ریاست جناب آقای دکتر حداد عادل که چند سالی است فعالیت خودش را در عرصه علوم انسانی شروع کرده و در حقیقت این شورا عهده دار بازنگری در سرفصل‌های دانشگاهی در رشته‌های علوم انسانی است طی تفاهم نامه ای در زمان مرحوم استاد دکتر احمدی رئیس وقت سازمان سمت و جناب آقای دکتر حداد عادل مقرر شد که سرفصل های مصوب در شورای تحول و ارتقای علوم انسانی پس از تصویب در اختیار سازمان سمت قرار گیرد تا سازمان سمت با توجه به آن پشتوانه ۳۴سالهای که اندوخته کرده است، عهده دار مدیریت تولید محتوا و تأمین منابع علمی و سپس انتشار آن در قالب کتابهای دانشگاهی باشد که این از جمله اقدامات بسیار مهم و شایسته ای بود که در بحث انقلاب فرهنگی به عبارتی در این چند سال اخیر اتفاق افتاد و اکنون هم به قوت این مسیر پیش می رود و آثار بسیارخوبی در همکاری با شورای تحول منتشر شده است و همچنان ادامه دارد.
* در این مدت فعالیت سازمان سمت، چه تعداد اساتید علوم انسانی همکاری داشتند و چه میزان کتاب تألیف شده است؟
باید عرض کنم که سازمان سمت به دلیل برخورداری از ظرفیت بالای علمی که در تعامل با اساتید دانشگاه ها دارد توانست با بیش از 2500 نفر از اساتید شاخص علوم انسانی کشور در قالب ارزیابی کتاب، تدوین برنامه های پژوهشی و تالیف و ترجمه آثار همکاری داشته باشد و ثمره این تعامل گسترده با اساتید دانشگاه ها در یک بُعد تولید بالغ بر ۲ هزار و ۳۰۰عنوان کتاب معتبر دانشگاهی در رشته های مختلف علوم انسانی هست.
** به مرور زمان زبان فارسی، زبان علم در عرصه علوم انسانی شد
بر اساس این ذخیره ارزنده ای که سازمان سمت دارد یعنی این بانک اطلاعاتی گسترده و این ارتباط گسترده با صاحبنظران و اساتید برتر دانشگاهها و حوزه‌های علمیه سبب شده که بخش مهمی از آنچه که تحت عنوان تحول علوم انسانی در کشور در سالهای پیش مطرح بود به تدریج به وقوع بپیوندد.
به هرحال قبل از انقلاب اسلامی در دانشگاه‌های ما مخصوصا در رشته های علوم انسانی منابع علمی به زبان فارسی کم بود و بیشتر جزواتی بود که خود اساتید فراهم می‌کردند و بعضا در دانشگاه ها زبان علم لزوماً زبان فارسی نبود و در حوزه های علمیه هم زبان علم، زبان عربی بود اما سازمان سمت با یک حرکت نرم و آهسته طی این سالیان توانست در رشته های مختلف علوم انسانی از قبیل مدیریت، اقتصاد، حسابداری، حقوق، علوم اجتماعی، باستان شناسی وسایر رشته ها مثل فلسفه، علوم قرآن و حدیث، روان شناسی، علوم تربیتی و زبان شناسی به زبان فارسی، اصطلاحات علمی را در کتاب های خود به کار ببرد و با همکاری اساتید گرانقدر کتابهای متعددی تالیف شد و به مرور زمان زبان فارسی، زبان علم در عرصه علوم انسانی شد. یعنی ما خودمان توانستیم در دانشگاه های کشور به تولید منابع معتبر دانشگاهی بپردازیم.
در گذشته بیشتر منابع، ترجمه ای بود و ترجمه متون کلاسیک و ترجمه منابع علمی از سایر زبان ها انجام می‌شد اما به مرور این ظرفیت به اندازه ای شد که ما الآن تقریباً به یک نقطه ای رسیدیم که بتوانیم با صدای بلند بگوییم که دانشگاه‌های ما و اساتید ما توانایی علمی بسیار بالایی در تولید نظریات علمی و منابع علمی در عرصه علوم انسانی دارند.
همچنین شایان ذکر است که در سازمان سمت واحدی وجود دارد تحت عنوان اداره همکاری های علمی که وظیفه و کارکرد اصلی آن مشارکت با سایر مؤسسه ها، دانشگاه ها ومراکز حوزوی در راستای هم افزایی به منظور تولید دانش بومی است. بالغ بر ۱۰۰تفاهم نامه با مراکز مختلف علمی کشور در طول این سالها امضا شده است.
بر اساس این نکته اخیر باید عرض کنم که سمت علاوه بر اینکه وابسته به وزارت علوم تحقیقات و فناوری است، یک نهاد حاکمیتی است که از ابتدا از شورای عالی انقلاب فرهنگی مجوز گرفته است و در همین راستا سعی کردیم در تعامل گسترده با سایر مراکز دانشگاهی و حوزوی بتوانیم در یک هم افزایی، آثار متعدد و متقن علمی را به جامعه دانشگاهی عرضه کنیم به هرحال این همکاری‌های مشترک به تعبیری خیر کثیر است و سبب می شود که تا اندازه ای از موازی کاری‌های موسسات همسو پیشگیری شود.
به هرحال سازمان سمت به دلیل اینکه تجارب زیادی در طی این سالیان اندوخته است و با توجه به منابعی که تولید کرده است تبدیل به یک برند شده است؛ یک برند و یک میراث ملی است که در حقیقت در تعامل با سایر دانشگاه ها در صدد هم افزایی و تولید دانش ملی و بومی است؛ هم اساتید دانشگاه ها عمدتا علاقمندند که با سازمان سمت همکاری داشته باشند و هم اینکه سازمان سمت به دلیل این برند معتبری که داراست، منابع علمی و کتابهایش در دانشگاه ها مورد استقبال قابل توجهی قرار می گیرد.
خوب است که در اینجا نکته الحاقی عرض کنم که این موضوع برای ما حتی از لحاظ اقتصادی هم منفعت داشته است یعنی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها جزو معدود مؤسسات پژوهشی علوم انسانی است که به اقتصاد پژوهش هم باور دارد و این را در عمل نشان داده و درآمد اختصاصی ما از فروش محصولاتمان قابل توجه است زیرا جامعه دانشگاهی کتاب های سمت را پذیرفته است چون خودشان مشارکت مستقیم در تألیف این آثار دارند.
علاوه بر اداره همکاری های علمی، سازمان سمت بخش مدیریت امور بین الملل هم دارد. برخی از آثار سمت به سایر زبان ها ترجمه شده و الآن تقریباً به جرأت می توانیم بگوییم بخش عمده ای از منابع دانشگاهی رشته های مختلف علوم انسانی در کشور همسایه ما یعنی افغانستان، کتاب های سمت است و چون هم زبان هستند، سمت توانسته منابع علمی آنها را پوشش دهد و همچنین در حوزه عربی هم آثار ما دیده شده و ترجمه شده است بعضاً متن درسی شده است به خصوص در کشور عراق.
این از جمله اهداف سمت بود که در بُعد بین الملل بتواند آثار خود را صادر کند و مصمم تر از گذشته بتواند بسیاری از منابع علمی فاخر خودش را ضمن ترجمه به سایر زبان ها در عرصه های بین المللی عرضه کند؛ البته در این حوزه مشکلاتی از حیث تبادل کتاب و انتشار مشترک کتاب داریم اما حتی به این موضوع اندیشیده شده که بتوانیم با برخی از ناشرین برجسته دنیا در علوم انسانی اثر مشترک منتشر کنیم، هرچند موانعی وجود دارد که امیدوارم به مرور زمان برطرف شود.
در کنار این توضیحات به دلیل همان نکته مهمی که در ابتدای عرایضم مطرح کردم یعنی مأموریت سمت در حوزه علوم اسلامی یا علوم انسانی با رویکرد اسلامی، سازمان سمت در شهر مقدس قم دفتری راه اندازی کرد که عهده دار بخشی از این مأموریت در حوزه علوم اسلامی است که با مراکز متعدد حوزوی و دانشگاهی و انجمن های علمی تفاهم نامه هایی دارد و آثار بسیار خوب و ارزشمندی را در این سالها به جامعه علمی کشور عزیزمان عرضه کرده است.
* ضمن تشکر از توضیحات خوب و مفصل شما، سمت در این سالها چه کاری انجام داده برای اینکه بتواند کم لطفی که به علوم انسانی در کشور شده است را جبران کند و همچنین برای مظلومیتی که علوم انسانی دارد به خصوص درحوزه تعلیم و تربیت چه کرده‌اید؟
هرچند که مأموریت سمت در حوزه آموزش عالی است و نه آموزش و پرورش، اما ما برخی گروه های علمی در سمت داریم مثل گروه های علوم تربیتی که این خودش چند زیر شاخه دارد و از پیش دبستانی تا دانشگاه را در بر می گیرد و بسیاری از منابعی را که ما در شاخه علوم تربیتی تولید کردیم ناظر بر دوران قبل از دانشگاه است و سعی کردیم از این طریق یک پل ارتباطی علمی داشته باشیم.
در عین حال با پژوهشگاه آموزش و پرورش هم ارتباط داریم و حتی با دانشگاه فرهنگیان تفاهم‌نامه داریم و تا الان چند کار مشترک با آنها در راستای همین اهداف منتشر کرده ایم منتهی این نیازمند توسعه بیشتر است چون مأموریت اصلی ما در حوزه آموزش عالی است به هر حال به این حوزه به اندازه نیاز و در راستای همکاری های مشترک ورود کرده ایم.
در عین حال آن مسأله‌ای که شما به آن در حوزه علوم انسانی اشاره کردید و نکته درستی هم بود این مظلومیت به نوعی به قبل از دانشگاه بر می‌گردد و در دوران دانش‌آموزی متأسفانه بیشتر مستعدین ما در سطح مدارس به دلیل برخی از اهدافی که در جامعه تصویر شده است و برخی از مشاغلی که به هرحال رونق و جذابیت بیشتری دارد و به دلیل نگاه کنکور محوری که در کشور حاکم است به رشته های فنی مهندسی به خصوص علوم پزشکی سوق پیدا می‌کنند که اخیراً شما بهتر از من می دانید که تمایل به سمت علوم پزشکی حتی از علوم مهندسی بیشتر شده است.
این یک بحث ریشه ای است که به نظر من در نهادهای بالادستی مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی برای مسأله کنکور و جهت دادن دانش آموزان با استعداد به سمت رشته های علوم انسانی باید اهتمام جدی شود و چاره ای اندیشیده شود.
* یک نکته حائز اهمیت این است که برای توجه به علوم انسانی باید این مهم در دانشگاه فرهنگیان باید مورد توجه قرار گیرد؛ شما به عنوان یک کارشناس، وضعیت علوم انسانی در آموزش و پرورش را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
از ضعف ها و کاستی هایی برخوردار است اما اخیراً و در این چندسال به نظرم بهبود پیدا کرده است، توجهی که مسؤولین عالی رتبه نظام به بحث علوم انسانی دارند بویژه مقام معظم رهبری که مکرر به بحث تحول علوم انسانی، بومی سازی علوم انسانی حتی در سطح مدارس و دانشگاه ها تأکید دارند باعث شده است که اخیرا وضعیت بهتری داشته باشیم. همانطور که می‌دانید سند بنیادین آموزش و پرورش چند سال هست که تدوین شده و البته من اطلاعات دقیقی از نحوه اجرای آن ندارم اما یکی از اهداف سند تحول، ارتقای سطح سواد علوم انسانی دانش آموزان است و در حال اجراست.
همچنین اگر سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران را ببینید باز به بخش علوم انسانی توجه ویژه شده است؛ از طرفی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هم طرحی را در حوزه استعدادیابی دانش آموزی دارد که استعدادهای دانش آموزان مستعد را در رشته های مختلف هدایت کند تا این افراد در سطح دانشگاه بتوانند در رشته های علوم انسانی تحصیل کنند و در آینده اثرگذار باشند.
ما هر گونه آمادگی داریم که بتوانیم در یک تعامل گسترده تری با پژوهشگاه آموزش و پرورش و یا حتی دانشگاه فرهنگیان این مسیر را توسعه دهیم و بتوانیم با همان تجاربی که داریم کمک بیشتری کنیم اما مستحضرید که نحوه کاری آنها جداست و اساساً برنامه های درسی در آموزش و پرورش در کارگروه‌های ویژه خودشان تألیف و تدوین می شود.
ما مأموریتمان این هست که سرفصل های شورای گسترش آموزش عالی را اجرا کنیم اما در عین حال در گروه‌هایی که داریم مثل علوم تربیتی و تکنولوژی آموزشی تا اندازه ای به این عرصه ها تا انجایی که مأموریت ما بوده ورود کرده ایم اما این را می توانیم تقویت کرده و توسعه دهیم.
* وقتی یک دانش‌آموز به دانشگاه می‌رود و دانشجوی علوم انسانی می‌شود، باید پیش‌زمینه‌هایی را داشته باشد، آیا در حال حاضر این پیش‌زمینه کافی است؟ از سوی دیگر بعضی از دانشجویانی که وارد علوم انسانی می شوند شاید از سر اقبال و علاقه نباشد؛ بر این اساس این پل ارتباطی بین دانشگاه و مدرسه چگونه ایجاد می شود؟
دانش آموزانی که وارد دانشگاه می شوند، دست پرودۀ نظام آموزش و پرورش هستند. در سازمان سمت برای این افراد کتاب تألیف می شود. نظام آموزش و پرورش متأسفانه تحت تأثیر کنکور قرار دارد و روی مهارت های تست زدن و حفظ مطالب درسی برای موفقیت در کنکور تاکید می شود و مهارت های تفکر و تحقیق و تحلیل و نگارش صحیح به نحو أحسن در آنها پرورش داده نمی شود.
از طرفی افراد با استعداد عمدتاً به رشته های مهندسی و علوم تجربی هدایت می شوند. در نتیجه در سازمان سمت تلاش بر این بوده است که کتابهایی در زمینۀ مهارت های دانشجویی، زبان و نگارش فارسی و روش تحقیق تألیف شود که به افزایش مهارت دانشجویان کمک کند. از طرفی کتابها روان و رسا و با حجم مناسب تدوین می شود تا بیشتر قابل استفاده برای آنان باشد. تلاش می گردد سطح مطالب کتابها با سطح درک و فهم دانشجویان منطبق باشد.
ما سعی کردیم کتابهای مقاطع لیسانس را با یک زبان ساده علمی و آموزش محور تألیف کنیم و تلاش کردیم گام به گام بتوانیم مفاهیم را در کتابهای دوره لیسانس از ساده به مشکل به گونه ای ارائه دهیم که اگر هم احیاناً خلأهایی در دوره آموزشی بود به یک زبان ساده و سر فصل محور و با توجه به استانداردهای کتاب درسی برطرف شود که به هرحال یک دانشجویی که تازه دارد درس جدیدی را می‌خواند یک جاذبه ای برایش داشته باشد و از ابتدا آن مفاهیم سنگین علوم انسانی مطرح نشود بعد ها اگر علاقمند شد در سطح تحصیلات تکمیلی می تواند ادامه تحصیل دهد.
*کتابهای دانشگاهی ارتباط طولی یا عرضی با کتابهای دبیرستان دارند یا خیر؟
قاعدتاً باید اینطور باشد یعنی به عبارتی آنچه که در دوران دبیرستان به خصوص در رشته علوم انسانی عرضه می شود یک اجمال و خلاصه ای از آنچه است که بعدها در دوره لیسانس به تفصیل، دانش‌آموزان خواهند خواند و به آن خواهند رسید منتها اقتضای مقاطع تحصیلی دانش‌آموزی، اقتضاهای خاصی است. همه گرایش های علوم انسانی در دبیرستان و در آموزش پرورش مشاهده نمی شود برخی از مطالب برجسته می شود یا با توجه به اهداف فرهنگی گزینش می شود که این موارد در شوراهایی که در خود وزارت آموزش و پرورش است، انجام می‌شود اما قاعدتاً با رصدی که می شود سعی می کنیم این پل ارتباطی به نحوی برقرار باشد که این تفکیک و عدم اتصال تلقی نشود.
*برخی افراد معتقدند که آموزش و پرورش نباید از آموزش عالی جدا باشد به عبارت دیگر عنوان می‌شود اگر بخواهیم علوم انسانی قوی شود باید از ابتدا شروع کنیم؛ از سوی دیگر در حوزه علوم انسانی چطور باید آموزش داده شود که یادگیری تحقق یابد و برای اینکه دانشجو بعد از فارغ التحصیلی فردی باشد که حرفی برای گفتن در این زمینه داشته باشد، سازمان سمت چه نقشی ایفا کرده است؟
در خود سازمان سمت گروهی داریم تحت عنوان مطالعات کتاب درسی که کار ویژه این گروه تعریف استانداردهای لازم برای تألیف کتابهاست هم در بعد فرهنگی، هم در بُعد صوری و شکلی، هم در چگونگی تولید محتوا و آموزش و هم در بعد چند رسانه ای و نشر دیجیتال که اکنون با توجه به شرایط کرونایی ضرورت جامعه ما است.
ما سامانه سمتا را داریم که سامانه الکترونیک سمت است و منابع مان را به صورت الکترونیکی و پی دی اف عرضه می کنیم و اکنون دو، سه پروژه در حوزه مولتی مدیا یا چند رسانه ای داریم و کارهای جدی می کنیم که با توجه به اقتضائاتی که اکنون در شرایط کرونایی ایجاد شده و سمت آن را در اولویت های خودش قرار داده است.
** لزوم ایجاد نظام یکپارچه آموزش عالی و آموزش و پرورش
در پاسخ به سوال شما باید بگویم مطمئنا کتابهای دانشگاهی از سطح علمی بالاتری برخوردار هستند اما این در طول کتاب هایی است که دانش آموزان در علوم انسانی در مدارس می‌خوانند اگر تعبیر به پیچیدگی برخی دروس در دوران دبیرستان شود، عمده این پیچیدگی ناشی از اجمال و گزینش محتواهای خاص است نه لزوماً به معنای دشوار بودن مطالب و مفاهیمی که در علوم انسانی عرضه می شود.
مطمئنا در سطح دانشگاه به خصوص در دوره لیسانس، دانشجویان با حجم وسیع‌تری از دانش در حوزه علوم انسانی مواجه می شوند که سطح بالاتری دارد ما در بُعد آموزش و کیفیت آموزش در قالب کتاب های دانشگاهی خودمان با تأسیس گروه مطالعاتی کتاب درسی سعی کردیم گام های جدی در بهبود کیفی منابع دانشگاهی برداریم.
البته بخشی از تقصیر در موضوعی که اشاره کردید یعنی تکیه بر حافظه در امر آموزش به خود دانشگاهها بر می گردد که آنها هم از طریق کنکور دانشجو جذب می کنند. اگر دانشگاه‌های ما در حوزه های علوم انسانی بر اساس سایر مهارت ها و شاخصه ها مثل خلاقیت، تفکر و قدرت تحلیل و انتزاع مفاهیم در حوزه علوم انسانی اقدام به جذب دانشجویان مستعد در رشته های گوناگون می کردند این نقیصه کمتر بود.ما باید برای پُر کردن این خلاء به نظام یکپارچه آموزش عالی و آموزش و پرورش دست یابیم، به هرحال دو وزارتخانه، سیاستگذاری های مختلفی دارند و این گسست نتایجی را در بر دارد.
در برخی کشورهای پیشرفته ما شاهد یک وزارتخانه بیشتر نیستیم یعنی وزارت آموزش که این یک وزارت خانه متولی اصلی در امر آموزش در تمام مقاطع تحصیلی است. بنابراین در پاسخ به سوال شما باید بگویم باید راه حلی پدید آید که این دو وزارت خانه در برنامه ریزی و هدفمندی به یکدیگر نزدیک شوند تا اتفاقات مثبتی رخ دهد شاید تشکیل شورایی مشترک در راستای هم افزایی و هماهنگی نظام آموزشی کشور راه گشا باشد که این خود مستلزم رویکرد سیستمی است.
*در حال حاضر آیا فارغ‌التحصیلان دانشگاه ها رصد می شوند که چقدر مجهز به دانش علوم انسانی شده‌اند؟
یک بخشی از این موضوع به دانشگاهها باز می‌گردد اگر دو سر این ماجرا را نگاه کنید یک سر آن دانشگاه است که در حقیقت تربیت دانشجو را بر عهده دارد و بسیاری از دانشجوهایی که در مقاطع تحصیلات تکمیلی تحصیل می کنند، استادان آینده هستند و این استادان آیند بالقوه مؤلفان سمت هستند حالا هرچقدر این مسیر علمی، دقیق و حساب شده ای باشد آن خروجی هم که ما بعداً با اتکای به اساتید میخواهیم کتاب های علمی را تألیف کنیم از سطح بالاتری برخوردار خواهد بود که مثلا فرض کنید اساتیدی باشند که در تراز انقلاب اسلامی بتوانند منابع علمی تولید کنند.
پس بخش عمده این کار بر عهده دانشگاه‌هاست؛ دانشگاه هایی که مخصوصا با محوریت علوم انسانی فعالیت می کنند مثل دانشگاه علامه طباطبایی و یا حتی دانشگاه تربیت مدرس که ویژه این کار از ابتدا تاسیس شده‌اند. سمت با تمام این مراکز دانشگاهی ارتباط تنگاتنگی دارد حتی کتابهایمان را به صورت مشترک با لگوی مشترک منتشر میکنیم و آثار ما در معرض نقد و بررسی قرار می گیرد. اینها باعث می شود که ما بخشی از منابع مان را در چاپ ها و ویراست های بعد اصلاح کنیم و بازخوردهایی که از دانشجویان و هم از اساتید دانشگاه ها به ما می رسد در یک تعاملاتی باعث می شود که ما سطح کیفی کتابهایمان را ارتقا دهیم.
البته در اینجا نقدی را مطرح کنم و آن اینکه رشد کمی قابل توجه دانشگاهها و مراکز آموزش عالی خود به نوعی باعث تنزل سطح کیفی آموزش در دانشگاهها شده است، چون به هرحال امکانات و تعداد اعضای هیأت علمی و حتی منابع مالی، متناسب با این رشد کمّی، توسعه نیافته است و این خود دلیل دیگری برای این موضوع است که به طور کلّی سطح کیفی و علمی فارغ التحصیلان دانشگاهها چندان مطلوب نیست.
*از سال۶۳که سمت ایجاد شد تا الان چه تعداد پروژه پژوهشی در عرصه علوم انسانی توانسته انجام دهد کند؟
ما بالغ بر ۲۳۰۰عنوان کتاب دانشگاهی تولید کرده ایم و بالغ بر ۱۰۰پروژه پژوهشی که عمده اینها در کتاب های مبنایی در سطح اساتید و به تعبیری کتاب های مرجع منتشر شده است یعنی مأموریت سمت در حوزه تأمین علمی منابع دانشگاه‌هاست اعم از منابع درسی که منطبق با سر فصل‌هاست و یا منابع علمی و مبنایی که برای ارتقای سطح دانش است. به خاطر همین اکثر کتاب های ما منابع دانشگاهی می‌شود و ما حتی حرکت بالعکس هم داشتیم یعنی کتابی را تألیف کردیم و بعد، از آن کتاب، سرفصلی تعریف شده و در شورای گسترش تصویب شده است یعنی آن کتب بقدری قوی بوده که توانسته مسیری باز کند که تبدیل به یک درس در دانشگاه شود.
به طور کلی باید بگویم علوم انسانی در کشور از فراز و فرود زیادی برخوردار بوده است. علوم انسانی با تارو پود جامعه سرکار دارد و مبنای علمی بسیاری از حرکت های جامعه است و حتی در بسیاری از جوامع از جایگاه بالایی برخوردار است یعنی علوم انسانی موتور محرک یک جامعه است و در دهه های بعد از انقلاب هم حقیقتا تلاش های زیادی شده برای ارتقای دانشی اصحاب علوم انسانی چه در سطح دانشگاه ها و چه در سطح مدارس. منابع علمی تا یک اندازه ای در ماموریت سمت است و از سوی دیگر تربیت اساتید متخصص و متعهد در اختیار دانشگاه هاست. این یک منظومه در هم تنیده است. بهرحال سازمان سمت توانسته است با تالیف و ترجمه آثار متعددی به رشد علوم انسانی در کشور کمک شایانی کند.
*آیا سمت از رساله های دکتری و پایان نامه های کارشناسی ارشد حمایت می کند؟
ما در سمت براساس مدل نیاز سنجی، اولویت های پژوهشی سالانه خود را استخراج و تنظیم می کنیم و این اولویت ها در شوراهای علمی سمت مصوب می‌شود و به عنوان نقشه راه به گروه ها ابلاغ می شود. گروه ها موظف هستند در راستای این اولویت های ابلاغی، پژوهش ها را هدایت کنند و طرح های پژوهشی را جذب کنند. در برخی از موارد ما توانسته ایم در ارتباط با برخی از اساتید دانشگاه از پروژه هایی که در سطح تحصیلات تکمیلی در قالب رساله‌های دکتری و پایان نامه های کارشناسی ارشد درحال انجام است از همان ابتدا با آنها وارد مذاکره شویم که در سطح دانشگاهی آن پروژه بتواند در حقیقت منجر به تألیف یک کتاب مبنایی و یا یک کتاب درسی شود.
لکن یک تفاوتی وجود دارد و آن هم این است که رساله با هدف خاصی نوشته می شود نه لزوما به عنوان یک منبع آموزشی دانشگاهی و اهداف خاصی را دنبال می کند خیلی از رساله ها برای اینکه بعدا تبدیل به یک منبع معتبر شوند نیازمند یک بازنگری جدی هستند بخاطر همین ما تابلوی خود را اینگونه ترسیم نکرده ایم که رساله ها را چاپ می کنیم برای اینکه رساله ها با یک اهداف خاص نوشته شده اند اما رصد می کنیم در ارتباط با اساتید راهنما و آن رساله هایی را که از توفیق نسبی برخوردار شدند را در صورتی که در گروههای علمی ما مورد قبول واقع شوند بعدا در قالب یک کتاب عرضه می کنیم.
وقتی می خواهید یک کتاب در سطح دانشگاه تألیف کنید پروپوزال جداگانه ای می خواهد و ما در سمت، پروپوزال های مختلفی داریم در حوزه ترجمه، تألیف، کتاب مبنایی و..؛ اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی که این پروپوزال ها را پر می‌کنند ممکن است رساله های خودشان را در قالب این پروپوزال ها به ما معرفی کنند و بعد در گروه های ما و در فرایند ارزیابی که وجود دارد، قرار می‌گیرد و هر کتاب و هر طرحی در سمت حداقل توسط دو استاد متخصص ارزیابی می شود و پس از اصلاحات، سایر مراحل انجام می شود.
**وظیفه اصلی ما تولید منابع علمی در تمام رشته های علوم انسانی است
*آیا شما تمام کتاب های علوم انسانی تمام مراکز دانشگاهی را تأمین می‌کنید؟
وظیفه اصلی ما تولید منابع علمی در تمام رشته های علوم انسانی است و تمام رشته های علوم انسانی در سمت مستقرند و کارگروه علمی و تولید کتاب دارند اما هیچوقت این نگاه حاکم نبوده که کتابهایمان را تحمیل کنیم. البته به طور کلی کتاب های ما از مقبولیت خوبی در دانشگاه ها برخورد دار است و اساتید آنها را برای تدریس انتخاب می کنند و این موضوع دو دلیل دارد یکی اینکه اساتید خودشان مولفین این کتاب ها هستند دوم اینکه کتاب ها حتی المقدوردر چارچوب استاندارد آموزشی تألیف و تدوین شده است.
البته برخی از دانشگاه ها مثل پیام نور که ماموریت های خاص دارد خودش کتابهای آموزشی را تولید می کند و بعضا موازی کاری رخ می دهد حتی در دانشگاه آزاد هم این قضیه صادق است البته نه به گستردگی دانشگاه پیام نور. ما در جامعه باید به سمتی برویم تا در راستای هم افزایی و پرهیز از موازی کاری حرکت کنیم. وظیفه دانشگاه این است که دانشجوی با استعداد تربیت کند و این ربطی به ما ندارد، ماموریت دانشگاه داشتن انتشارات نیست که هر کتابی را در هر سطحی چاپ کند. انتشارات دانشگاهی یک مدل موازی کاری است البته ما نمی توانیم بگوییم دانشگاهها انتشارات نداشته باشند اما باید از این موازی کاری ها پرهیز کرد.
هرچند تفاهم نامه های زیادی با دانشگاهها داریم اما منابع خودمان را تحمیل نکردیم حتی اخیرا با مجلس شورای اسلامی تفاهم نامه برای تالیف منابعی در حوزه قانونگذاری داریم که سه تا چهار کتاب در حال انجام است که ان‌شاءالله بزودی رونمایی می شود.
* وضعیت شما از نظر بودجه چگونه است؟
وضعیت جزییات بودجه در تخصص من نیست اما امسال بطور کلی بودجه ما افزایش پیدا کرده است. ما یک ردیف بودجه دولتی داریم که استفاده می شود اما تمام هزینه های مارا پوشش نمی‌دهد و بیشتر صرف حقوق کارکنان و اعضای هیأت علمی و نشر می شود و خداروشکر ما درآمد اختصاصی مان مکمل بودجه دولتی ما است.
* اگر نکته ای در پایان مدنظر دارید بفرمایید
بنده از شما و همکارانتان بسیار تشکر می کنم که این مصاحبه را ترتیب دادید، در پایان عرض می کنم که سازمان سمت منابع متعددی را در حوزه علوم انسانی با رویکرد اسلامی تولید کرده است و در تعامل با دانشگاه ها و مراکز حوزوی دراین قضیه سازنده عمل کرده است و من واقعا صادقانه عرض کنم سازمان سمت مصداق عینی وحدت حوزه و دانشگاه است. در حقیقت یکی از اهداف انقلاب اسلامی همین بحث وحدت حوزه و دانشگاه بود که سمت از ابتدا تا به امروز آن را مدنظر داشته است وتوفیقات زیادی هم داشته است.
یک نکته عرض کنم که حوزه های علوم انسانی بسیار مهم هستند از این رو سازمان سمت در این دوره جدید خودش به سمت راه اندازی کارگروه‌های میان رشته‌ای در علوم انسانی رفته است مثلا ما با فرهنگستان علوم پزشکی ایران اخیرا تفاهم نامه امضا کردیم یا با پژوهشکده علوم شناختی که در حوزه های جدید کار می کنند تفاهم نامه داریم و تلاش میکنیم تا مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی را توسعه دهیم.
کارگروه های جدیدی را در حوزه میان رشته ای علوم انسانی راه اندازی کرده ایم و همانطور که عرض کردم کارگروه تمدن نوین اسلامی را در تراز انقلاب اسلامی راه اندازی کرده ایم که هرکدام بخشی از نیازهای جامعه علمی کشور را پوشش می دهد.
نظر شما :